Иоганн Себастьян Бах

4. Mehnat qo’shiqlari.O’zbek musiqa folklorida mehnat qo’shiqlari ham alohida o’rin egallaydi. Garchi ularda mehnat jarayonining xarakteri o’z aksini topsada, lirik o’ychanlikning nasriy bayoni katta ahamiyat kasb etadi. Bularga misol sifatida “Mayda”, “Yozi”, “Yorg’ichoq” kabilarni ko’rsatish mumkin. Mana masalan, g’alla yanchish paytida, dalada ijro etiladigan “ Mayda”.
Mazkur misolda kuzatilayotganidek, ish hayvonini sifatlovchi misralar bilan bir qatorda lirik mazmunli to’rtliklar, odatda sigirlar, echkilar, hamda qo’ylarni sog’ayotganda aytiladigan “ Xo’sh-xo’sh”, “ Chiray-chiray”, “ Turay-turay” deb nomlanuvchi afsunli erkalash qo’shiqlari uchun ham xarakterlidir.
5.Afsunli qo’shiq. Afsunli qo’shiqlar ma’lum marosimlarni bajo keltirish, masalan, yomg’ir chaqirish, quyosh va oy tutilishini to’xtatishni iltijo qilish, hamda boshqalarda ham muhim o’rin tutadi.
Birinchi guruh qo’shiqlariga qarama-qarshi o’laroq, ikkinchi guruh qo’shiqlarining har bir janrida o’z mavzuining g’oyat rang-barangligini ko’ramiz. Ko’p qirrali muhabbat lirikasi, satira va yumor, tarixiy mavzu, ijtimoiy norozilik ushbu guruhga tegishli har bir janr terma ( yoki cho’blama) qo’shiq, lapar, yalla va ashulalar asosini (garchi ular bir biridan ravshan ifodalangan xarakterli musiqali xususiyatlari bilan farqlansa ham) tashkil qilishi mumkin.
6. Terma. Terma o’z kuyining ma’lum darajada rechitativligi, tor diapazoni va ixcham shakli bilan xarakterlanadi:
Termalar matni mazmuni turli xil bo’lib, ko’pincha barmoq vaznidagi etti-sakkiz bo’g’inli misralardan iborat bo’ladi.
Baxshilar tomonidan ijro etiladigan rivojlangan shakldagi termalarda esa deyarli ko’p bo’g’inli misralarni ko’ramiz.
Qo’shiq. Qo’shiq--(janr sifatida) nisbatan kichik diapazonli kuydan iborat bo’lib, barmoq vaznidagi nasriy she’rning to’rtlikdan iborat bir bandini (yoki bir ikki misrasini) qamrab oladi. Ayni vaqtda har bir she’riy misraga tugal melodik tuzilma moslashtirilgan bo’ladi.
Qo’shiq juda keng tarqalgan janrlardan bo’lib, o’z mazmunining xilma-xilligi, qo’p qirraliligi bilan alohida ajralib turadi. Qo’shiq kuylari uchun usulning ravonligi va aniqligi xarakterlidir.
Qo’shiqda har bir misradan so’ng naqorat, so’z va shuningdek, har bir navbatdagi banddan ( yoki uning yarmidan) keyin keladigan naqoratlarni ham juda ham ko’p uchratish mumkin.
Qo’shiq musiqali poetik asarlarning ko’pgina belgilari lapar uchun ham (garchi u odatda naqoratsiz bo’lsada) xarakterlidir.
Lapar. Lapar raqsbop kuyga ega bo’lib, ko’pincha o’yin-raqs bilan ijro etiladi. Laparni odatda ikki qo’shiqchi dialog shaklida ijro etadi. Uning matnlari asosan ishqiy-lirik yoki didaktik hazilnamo yoki yumor she’rlardan tashkil topadi.
Bu misolda, yigit va qiz o’rtasidagi dialog bir kuyning takrorlanishida ijro etiladi. Dialog matni har xil kuyga asoslanishi ham mumkin. Bunday hollarda matnning ikkinchi (“javob”) bandi qo’shiqning birinchi ( va har bir keyingi)”savol” bandidagi ohangni rivojlantiruvchi kuy tuzilmasiga mos keladi. Shuningdek, Xorazmda raqs jo’rligida, yakka ijrochi aytadigan qo’shiqlar ham, lapar kuylar garchi mazmunan bir xil bo’lsada, laparning har ikki turi qo’shiqdan o’z kuyining raqsbopligi bilan farqlanadi.
Ayrim xududlarda “Lapar” atamasi o’lan deb yuritiladigan dialog shaklidagi to’y-marosim qo’shiqlariga nisbatan ham qo’llaniladiki, bu aytishuv kelin hamda kuyov tomon vakillarining har bir guruhida alohida- alohida unison xor sifatida ijro etilishi yoki yakkaxonlar dialogi tusida bo’lishi mumkin.
Yalla.Unison xor boshqa janr--yallada alohida o’rin egallaydi. Odatda yalla ham raqs jo’rligida ijro etilib, u ikki xil bo’ladi.
Birinchisining kuyi nisbatan tor diapazonli bo’lib, she’rdagi har bir band va uning o’yinlari yakkaxon yallachi, naqorat esa unison xor (bir guruhg’ sozanda yoki ashulachilar, ko’pincha tinglovchilardan iborat guruh) tomonidan aytiladi. Bunday yallalarda har bir band naqorat bilan boshlanib naqorat bilan tugallanadi.(“Olmacha anoringga balli”)
Bu kabi namunalardan farq qilgan holdab yallaning ikkinchi xili uchun, aksincha, nisbatan keng diapazonli rivojlangan kuy xarakterlidir. Unda unison xorning yakkaxon ijrosi bilan almashinib turishini ko’ramiz. Raqsni esa endi qo’shiqchi-yallachining o’zi emas, balki alohida raqqlsa (yoki raqqos) ijro etadi. O’z kuyining rivojlanish uslubi va xarakteri jihatidan bu yalla turi ashula janriga mos keladi.
Ashula. Ashula o’z kuyining cho’ziq xamda rivojlanganligi, diapazonining kengligi, usulining sezilarli darajada sinkopaliligi bilan xarakterlanadi. Ashula asosini nafaqat barmoq vaznidagi, balki professional poeziyaga xos aruz vaznidagi she’rlar ham tashkil etadi. Odatda ashula kuyi she’riy matni to’la ( ba’zan she’rning bir necha bandi va kam hollarda esa bir bandini) qamrab oladi. Falsafiy ma’noli fikrga ega bo’lgan, shuningdek sog’inch, alam va hasratni ifodalovchi ishqiy-lirik mazmun ko’proq ashula tematikasi uchun xosdir.
Ashulaning rivojlangan namunalari esa og’zaki an’anadagi professional musiqaga kiradi. Bunga ashula janrining yana bir boshqa turi--katta ashula yoki panis (patnusaki) ashula ham tegishli.
Katta ashula. Katta ashula o’z kuyining deklamatsion xarakterdaligi, diapazonining kengligi ( uch oktavaga yaqin), asosiy ohang tuzilmaning badiha tarzida ( improvizatsiya) yo’li bilan unda rivojlantirilishi xam o’z ritm-o’lchovining muttasil ( ma’lum me’yordagi tartibda ) bo’lmaganligi bilan xarakterlanadi.
O’zbek xalqining musiqa me’rosidagi mazkur janr deyarli Farg’ona vodiysi uchun xarakterli bo’lib, professional san’atkorlar ikki yoki undan ortiq hamnafas ashulachi-hofizlar tomonidan doira yoki boshqa cholg’u asboblari jo’rligisiz ma’lum an’anaviy tartibda ijro etiladi.