I(q-q). indd

1. Jaqti’li’qti’n’ ximiyali’q ta’siri degende neni tu’sinesiz?
2. Ne sebepten ko’plegen ximiyali’q zatlar jaqti’li’q tu’spewi ushi’n arnawli’ 
qara paketlerge sali’ni’p, qaran’g’i’ jerde saqlanadi’?
3. Fotosintez dep qanday proceske ayti’ladi’? Fotosintez procesinin’ qanday 
boli’wi’n tu’sindirip berin’.
4. Ne ushi’n elektr lampochkani’n’ jaqti’li’g’i’ ta’sirinde fotosintez procesi 
ju’z bermeydi?
Optika
↓
↓

---

109
34-§. GELIOTEXNIKA. O’ZBEKISTANDA QUYASH 
ENERGIYASI’NAN PAYDALANI’W
Quyashtan kiyati’rg’an jaqti’li’q energiyasi’n ji’lli’li’q yamasa 
elektr energiyasi’na aylandi’ri’p, wonnan tu’rli maqsetlerde paydalani’w 
mu’mkin.
Quyash energiyasi’n basqa tu’rdegi energiyalarg’a aylandi’ri’p 
beriwshi quri’lmalar geliotexnikali’q quri’lmalar dep, 
Quyash energiyasi’nan keleshekte paydalani’wi’ menen 
shug’i’llanatug’i’n taraw geliotexnika dep ataladi’.
Yunan tilinde «Gelios» – «Quyash» degendi an’latadi’.
Jer betine jetip keletug’i’n Quyash nurlari’ ju’da’ u’lken ji’lli’li’q 
deregi yesaplan’adi’. Sol derekten u’nemli paydalani’w usi’llari’n tabi’w, 
tu’rli quri’lmalar, energiya dereklerin jarati’w geliotexnikani’n’ tiykarg’i’ 
wazi’ypasi’ boli’p yesaplan’adi’.
Sizge belgili, Quyash Jer ju’zin geografi yali’q ken’likler boyi’nsha 
tu’rlishe ashi’p beredi. Ji’l dawami’nda Jerdin’ 1 m
2
betine tuwra keletug’i’n 
Quyash energiyasi’ 300 W/m
2
tan 1340 W/m
2
qa shekem wo’zgerip turadi’. 
Worayli’q Aziya ma’mleketlerinde Quyash energiyasi’nan paydalani’w 
ushi’n geografi yali’q, optikali’q ha’m energetikali’q ta’repten tabiyg’i’y 
imkaniyatlar bar. Sonday-aq, iyun ayi’nda jaqti’ ku’n uzi’nli’g’i’ 16 saat, 
dekabrde bolsa 8–10 saatti’ quraydi’. Jazda ayi’na 320–400 saat ashi’q 
Quyash nuri’ tuwra keledi. Bul jerlerde geliotexnikali’q quri’lmalardan 
paydalani’w na’tiyjesinde ko’p mug’dardag’i’ janarmay ha’m basqa 
dereklerden ali’ni’p ati’rg’an energiya u’nemleniwi mu’mkin. Quyashli’ 
O’zbekistanda geliotexnikadan u’nemli paydalani’w imkaniyati’ ju’da’ 
u’lken boli’p yesaplanadi’.
O’zbekistanda Quyash energiyasi’nan aldi’nnan paydalani’p kelingen. 
Adamlar a’yyemnen miywe ha’m pali’z wo’nimlerin Quyash nuri’nda 
keptirip kelgen. Mi’sali’, ju’zim quyshta keptirilip, yen’ joqari’ sapali’ 
kishmishler tayarlang’an. Yerik, qawi’n, alma, shabdal ha’m basqalardi’ 
keptirip, wolardan qaqi’ tayarlang’an.
Ulli’ ulamalari’mi’z Quysh ji’lli’li’g’i’ni’n’ Jer ju’zinde bolatug’i’n 
qubi’li’slarg’a baylani’sli’li’g’i’ haqqi’nda pikir ju’rgizgen. Mi’sali’, 
A