I(q-q). indd

33-§. JAQTI’LI’QTI’N’ XIMIYALI’Q HA’M BIOLOGIYALI’Q 
TA’SIRI 
Jaqti’li’qti’n’ ximiyali’q ta’siri
Zat molekulalari’ jaqti’li’q enegiyasi’n juti’p, bo’leklerge aji’rali’wi’ 
ha’m basqa molekulalarg’a aylani’wi’ mu’mkin. Molekulalardi’n’ bunday 
wo’zgeriwi ximiyali’q process boli’p yesaplan’adi’.
Jaqti’li’qti’n’ ximiyali’q ta’siri – jaqti’li’qti’n’ ta’sirinde zat-
larda ju’z beretug’i’n ximiyali’q wo’zgerisler boli’p yesapla-
nadi’.
A’tirapta gezlemeler ren’inin’ wo’zgeriwi, adam denesinin’ qarayi’wi’ 
jaqti’li’qti’n’ ximiyali’q ta’sirinen boladi’. 
Quyashtan kiyati’rg’an ultrafi olet nurlardi’n’ ta’sirinde atmosferadag’i’ 
kislorod molekulalari’ni’n’ bir bo’legi azon molekulalari’na aylani’p 
baradi’. Bul process to’mendegishe boladi’:
jaqti’li’q 
3O
2
→ 2O
3
.
Ha’zirgi waqi’tta Quyash nuri’nan qarayatug’i’n ko’za’ynekler ken’ 
tarqalg’an. Bunday ko’za’ynektin’ linzasi’na ultrafi olet nurdi’n’ ta’sirinde 
qara ren’ge aylanatug’i’n zat qosi’lg’an boladi’.
Jaqti’li’qti’n’ ta’sirinde ammiakti’n’ azot ha’m vodorodqa aylani’wi’ 
baqlanadi’. Vodorod ha’m xlor gazlari’ qaran’g’i’li’qta ta’sirlespeydi. Bi-
raq jaqti’li’qti’n’ tu’siwi menen ku’shli reakciyag’a kirisip, jari’li’w ju’z 
beredi.
Ko’plegen ximiyali’q zatlar jaqti’li’q tu’spewi ushi’n arnawli’ qara 
paketlerge sali’ni’p, qarang’i’ jerde saqlanadi’. Yemleytug’i’n ko’pshilik 
da’rilerdi de qaran’g’i’ jerde saqlaw usi’ni’s yetiledi.
Fotografi ya
Fotoapparatti’n’ basqa optikali’q a’sbaplardan tiykarg’i’ ayi’rmashi’li’g’i’, 
wondag’i’ obekttin’ ko’rinisi arnawli’ fotoplyonka yamasa foto-
plastinkada saqlap qali’nadi’. Bunda jaqti’li’qti’n’ ximiyali’q ta’sirinen 
paydalani’ladi’.
Fotoplyonka (fotoplastinka)ni’n’ sezgir qatlami’ gu’mis bromid (AgBr)
tin’ jelatinge bati’ri’lg’an mayda kristallari’nan ibarat. Jaqti’li’qti’n’ 
ta’sirinde gu’mis bromid bo’leklenip, taza gu’mis atomlari’ aji’raladi’. 
Gu’mis atomlari’ni’n’ aji’rali’p shi’qqan jeri qarayi’p qaladi’. Su’wreti 
Optika
↓

---

107
ali’ni’p ati’rg’an obekttin’ tu’rli noqatlari’nan fotoplyonkag’a tu’sip 
ati’rg’an jaqti’li’q intensivligi tu’rlishe boladi’. Fotoplyonkani’n’ qaysi’ 
jerine jaqti’li’q ko’p tusse, sol jerinen gu’mis atomlari’ ko’birek aji’rali’p 
shi’g’adi’ ha’m qarayi’wi’ ku’shlirek boladi’. Na’tiyjede fotoplyonkada 
obekttin’ ko’rinisi payda boladi’. Biraq bul ko’rinis ko’zge ko’rinbeydi. 
Sebebi, bromnan aji’ralg’an gu’mis atomlari’ yele plyonkani’n’ u’stinde 
woti’rg’an boladi’. Soni’n’ ushi’n plyonkadag’i’ bul ko’rinis jasi’ri’n 
ko’rinis dep ataladi’.
Bul haldag’i’ fotoplyonkag’a jaqti’li’qti’n’ tu’siwi kerek yemes. Wog’an 
jaqti’li’q tu’sse, plyonkani’n’ pu’tkil betindegi gu’mis bromid qatlami’nan 
japi’ri’la gu’mis atomlari’nan aji’rali’wi’ ju’z beredi, yag’ni’y plyonka 
«ku’yedi».
Su’wret tu’sirilgen plyonka qaran’g’i’li’qta fotoapparattan ali’ni’p, 
yeki basqi’shta qayta islenedi. Birinshi basqi’shta plyonkadag’i’ ko’rinis 
ko’rsettiriledi. Bunda gidroxinon, metol yamasa basqa zatlar yeritpesinin’ 
ja’rdeminde bromid kristali’nan aji’ralg’an gu’mis juwi’ladi’. Na’tiyjede 
plyonkada obekttin’ negativ ko’rinisi payda boladi’. Negativ ko’rini’ste 
obekttin’ aq jeri qara, qara jeri aq boladi’.
Yekinshi basqi’shta ko’rinis bekkemlenedi. Bunda plyonka giposulfi t 
yeritpesine bati’ri’li’p, wondag’i’ qalg’an gu’mis bromidten tazalanadi’. 
Sonnan son’ suwda juwi’ladi’ ha’m quri’ti’ladi’.
Negativ ko’rinisli plyonkadan jaqti’li’q wotkerilip, aq qag’azg’a 
tu’sirilgende wonda pozitiv, yag’ni’y obekttin’ haqi’yqi’y ko’rinisi payda 
yetiledi. Ko’rinis tu’sirilgen aq qag’azg’a ximiyali’q islew berilgennen 
keyin obekttin’ fotosu’wreti tayar boladi’.
Ha’zirgi waqi’tta obektlerdin’ fotosu’wretleri tiykari’nan ren’li 
yetip shi’g’ari’ladi’. Ren’li fotosu’wretlerdi payda yetiw ha’m aq-qara 
ko’rinisti ali’w si’yaqli’ a’melge a’si’ri’ladi’. Ayi’rmashi’li’g’i’ sonda, 
ren’li fotosu’wret ali’w ushi’n ko’birek tu’rdegi ximiyali’q zatlardan 
paydalani’ladi’.