I(q-q). indd

Jaqti’li’qti’n’ biologiyaliq ta’siri. Fotosintez
Jaqti’li’qsi’z wo’simlikler wo’speytug’i’ni’n bilesiz. Terek ha’m 
sho’plerdin’ jaqti’li’q nurlari’ menen ta’sirleniwi wolardin’ japi’raqlari’ 
arqali’ boladi’.
Siz «wosimlikler japi’rag’i’ arqali’ dem aladi’, ishken suwdi’ japi’rag’i’ 
arqali’ puwlandi’radi’», «wosimlikler hawadan da azi’qlanadi’», «wosim-
likler hawadan karbonat angidrid ali’p, wozinen kislorod shi’g’aradi’» 
degen ga’pti yesitkensiz. Bul ga’pte jan bar. Bul process jaqti’li’qti’n’ 
ta’sirinde ju’z beredi.
VII bap. Jaqti’li’q energiyasi’nan paydalani’w

---

108
Wo’simliktin’ tami’ri arqali’ ishken suwi’ denesi arqali’ ko’terilip, 
japi’rag’i’na jetip baradi’. Quyashtan kiyati’rg’an jaqti’li’q energiyasi’nin’ 
ta’sirinde wo’simliktin’ japi’rag’i’ndag’i’ m suw molekulasi’ hawadag’i’ 
n karbonat angidrid molekulasi’ menen reakciyag’a kirisedi. Reakciya 
na’tiyjesinde japi’raqta organikali’q birikpe payda boli’p, n kislorod 
aji’rali’p shi’g’adi’. Bul reakciyani’ to’mendegishe jazi’w mu’mkin:
jaqti’li’q
mH
2
O + nCO
2
→ C
n
(H
2
O)
m
+ nO
2
.
Jeke halatta m = n = 6 fotosintez procesinde to’mendegi formula 
tiykari’nda gluko’za payda boladi’:
jaqti’li’q
6H
2
O + 6CO
2
→ C
6
H
12
O
6
+ 6O
2
.
Jaqti’li’qti’n’ ta’sirindegi suw ha’m karbonat angidridi 
qatnasi’nda wo’simliklerde organikali’q birikpelerdin’ payda 
boli’w ha’m hawag’a kislorod aji’rali’p shi’g’i’w procesi fo-
tosintez dep ataladi’.
Fotosintez yunansha so’z boli’p, fotos – jaqti’li’q, sintez – qosi’w, 
birlestiriw degen ma’nisti bildiredi.
Japi’raqta payda bolg’an organikali’q birikpeler wo’simliklerdin’ 
tami’ri’ arqali’ jerden alg’an tu’rli elementleri menen reakciyag’a kirisip, 
wo’simlik ushi’n azi’qli’q bolatug’i’n belok, may, uglevodti’, sonday-aq ren’ 
payda yetetug’i’n kraxmaldi’ payda yetedi. Fotosintez procesi zamarri’qlar, 
bakteriyalar ha’m basqa mikroorganizmlerde de boladi’.
Fotosintez procesi, tiykari’nan Quyashtan kiyati’rg’an jaqti’li’qti’n’ 
ta’sirinde ju’z beredi. Keshte elektr lamposhkasi’ menen ku’shli jaqti’li’q 
payda yetilsede wo’simlik japi’raqlari’nda fotosintez procesi derlik ju’z 
bermeydi. Sebebi, lampochkadan tarqati’li’p ati’rg’an nurdi’n’ energiyasi’ 
Quyashtan kiyati’rg’an nurdi’n’ energiyasi’nan kishi.
Wo’simlikler jemisinin’ pisiwi, wolardi’n’ turli ren’de boli’wi da 
jaqti’li’qti’n’ ta’sirinin’ na’tiyjesi boli’p yesaplan’adi’.