I(q-q). indd

jaylasqan boli’p, elektronlar woni’n’ 
a’tirapi’nda aylanadi’. Atomni’n’ derlik 
barli’q massasi’ yadroda toplang’an.
Ernest Rezerford 
(1871–1937)
75-su’wret
Atom fi zikasi’ tiykarlari’

---

115
1. «Atom» so’zi qalay kelip shi’qqan?
2. Atom du’zilisi haqqi’nda ar-Raziydin’ pikiri qanday?
3. Atom du’zilisinin’ Tomson modeli neden ibarat? Bul modeldi 75-su’wretten 
tu’sindirip berin’. 
4. Tomson modelinin’ qaysi pikirleri haqi’yqatli’qqa jaqi’n ha’m qaysi’ pikiri 
Rezerford ta’jiriybesinde tasti’yi’qlanbadi’?
5. Atomni’n’ planetarli’q modeli neden ibarat?
6. Ximiyali’q elementlerdin da’wirlik sistemasi’ndag’i’ elementler mi’sali’nda 
atomni’n’ planetarli’q modelin analiz yetip beri’n’.
36-§. ATOM YADROSI’NI’N’ DU’ZILISI
Proton
Vodorod atomi’ni’n’ yadrosi’ a’tirapi’nda 1 elektron aylani’p ju’redi. 
Yadrosi’ won’ zaryadli’ boli’p, woni’n’ ma’nisi elektron zaryadi’na ten’ boladi’.
Vodorod atomi’ni’n’ yadrosi’ proton dep ali’ng’an ha’m p 
ha’ribi menen belgilengen.
Elektron zaryadi’ni’n’ manisi elementar zaryad dep ali’ni’p, e menen 
belgilenedi. Bir elektron zaryadi’ –e menen, bir proton zaryadi’ bolsa 
+e 
dep ali’ng’an.
Elektronnin’ zaryadi’ q
e
= –1,6·10
-19
C g’a, massasi’ m
e
= 9,1·10
-31
kg 
g’a ten’. Protonni’n’ zaryadi’ q
p
= +1,6·10
-19
C g’a, massasi’ m
p
= 1836,3·
·9,1·10
-31
kg 
= 1,671·10
-27
kg g’a ten’.
Proton atom yadrosi’ndag’i bo’lekshe boli’p, zaryadi’ 
+1,6·10
-19
C g’a, massasi’ 1,671·10
-27