I(q-q). indd

ATOM FIZIKASI’ 
TIYKARLARI’
Atom fi zikasi’ atomni’n’ du’zilisi, wolardin’ qa’siyetlerin u’yrenedi.
B.e.sh. VI-V a’sirlerde jasag’an Demokrittin’ pikirinshe, bizde 
u’zilissiz boli’p ko’ringen deneler haqi’yqattan bo’linbeytug’i’n mayda 
bo’lekshelerden, yag’ni’y atomlardan du’zilgen. Demokrittin’ b.e.sh. V–IV 
a’sirlerde aytqan bul pikiri XI–X a’sirlerge shekem hu’kim su’rip keldi. 
Worta a’sirlerde jasag’an woyshi’llar Ar-Raziy, A’biw Rayxan Beruniy 
atomlardi’n’ da bo’liniwi haqqi’nda pikir bildirgen.
1897-ji’li’ J.Tomson elektrondi’ woylap tapti’ ha’m atomni’n’ 
qurami’nda elektronlar bar degen qi’yali’y boljawdi’ aytti’. 1911-ji’li’ 
E. Rezerford atomni’n’ planetali’q modelin woylap tapti’. 1913-ji’li’ bolsa 
N. Bor vodorod atomi’ mi’sali’nda atom teoriyasi’n islep shi’qti’.
Atomni’n’ planetarli’q modelinin’ jaratili’wi’, tu’rli zatlardag’i’ atomlar 
yadrolari’ni’n’ massalari’ vodorod atomi’ massasi’na ko’beygen yekenligi, 
vodorod atomi’ni’n’ yadrosi’ ta’jiriybede baqlani’wi’ (Rezerford, 1919-
1920) protondi’ ashi’p beriwge ali’p keldi.
1932-ji’li’ D. Chedvik neytrondi’ ashqannan keyin yadro qurami’ belgili 
boldi’. Sol ji’li’ D. Ivanenko ha’m V. Geyzenburg yadro duzilisinin’proton-
neytron modelin islep shi’qti’. 1938-ji’li’ O. Gan ha’m F. Shtrasman 
ta’repinen uran yadrosi’ni’n’ jasalma bo’liniwi ashi’ldi’. 1942-ji’li’ 
E. Fermi basshi’li’g’i’nda yadro reakton quri’ldi’. Buni’n’ menen yadro 
energiyasi’nan paydalani’w imkaniyatlari’ tuwi’ldi’.
XX a’sirdin’ yekinshi yari’mi’nan baslap tu’rli ma’mleketlerde atom 
ha’m yadro fi zikasi’ tarawi’nda ken’ ko’lemde izertlew jumi’slari’ ali’p 
bari’lmaqta. Izertlew na’tiyjeleri a’melde qollani’lmaqta. Solardan, yadro 
energiyasi’nan janarmay si’pati’nda paydalani’lmaqta. Lazer nurlari’, 
radioaktiv ha’m radiacion nurlani’wlar texnikali’q materiallardi’ islep 
shi’g’ari’wda, medicina tarawi’nda paydalani’lmaqta.
O’zbekstan Ilimler akademiyasi’nin’ Yadro fi zikasi’ instituti’nda yadro 
fi zikasi’ tarawi’ boyi’nsha ilimiy izertlew jumi’slari’ ali’p bari’lmaqta ha’m 
na’tiyjeleri a’melde qollani’wg’a usi’ni’lmaqta. Bul institut Jer ju’zinde 
yadro qa’wipsizligin ta’miyinlew ma’seleleri boyi’nsha Atom Energiyasi 
Boyi’nsha Xali’q arali’q Agentlik penen jedel birge islespekte. 

---

113