I(q-q). indd

VIII bap. Atom ha’m yadroni’n’ du’zilisi

---

120
IX bap
YADRO ENERGIYASI’ HA’M 
WONNAN PAYDALANI’W
37-§. YADRO ENERGIYASI’ HAQQI’NDA TU’SINIK 
Yadronin’ baylani’si’w energiyasi’
Atom yadrolari’ ju’da’ bekkem. Yadrodag’i’ proton ha’m neytronlardi’ 
yadroni’n’ ishinde qandaydu’r ju’da u’lken ku’shler tuti’p turadi’.
Sol waqi’tqa shekem yeki turli ku’shlerdi – gravitacion ha’m elektro-
magnit ku’shlerdin’ bar yekenligin bilemiz. Gravitacion ku’shler u’lken 
massali’ deneler arasi’ndag’i’ wo’z ara ta’sirinde u’lken ma’niske iye. 
Biraq mikrobo’leksheler ushi’n ju’da ku’shsiz. Elektromagnit ku’shlerdin 
ta’sirinde birdey zaryadli’ protonlar bir-birinen iyteriledi. Mi’sali’, uran 
atomi’nda birdey zaryadli’ 92 protonni’n’ birikkenin qanday tu’sindiriw 
mu’mkin? Wonnan basqa uran
92
U yadrosi’ndag’i’ zaryadsi’z 146 ney-
trondi’ bir jerde tuti’p turi’w ushi’n elektromagnit ku’shlerdin’ a’hmiyeti 
joq. Demek, bul ku’shler elektromagnit ku’shler de yemes.
Yadrodag’i’ protonlar ha’m neytronlardi’, yag’ni’y nuklon-
lardi’ tuti’p turi’wshi’ ku’shler yadro ku’shleri dep ataladi’.
Yadro ku’shleri elektromagnit ku’shlerden sha’ma menen 100 yese 
u’lken boli’p, wol protonlardi’n’ elektr zaryadi’na baylani’sli’ yemes. Bul 
ku’shler ta’biyatta bar bolg’an ku’shlerdin’ yen’ qu’diretlisi boli’p yesap-
lanadi’. Yadrodag’i birdey zaryadli’ protonlar arasi’ndag’i’ elektromagnit 
ku’shler yadro ku’shlerin jen’iwge a’zzilik yetedi. Soni’n’ ushi’n yadro 
nuklonlari’ni’n’ wo’z ara tasiri ku’shli wo’z ara ta’sir dep te ataladi’.
Yadro ku’shleri ju’da jaqi’n arali’qta ta’sir yetedi. 10
-14
–10
-15
m ta’rtiptegi 
arali’qta g’ana yadro ku’shleri ko’rinedi.
Yadrodag’i nuklonlardi’ bir-birinen aji’rati’p jiberiw ushi’n ju’da’ u’lken 
energiya kerek boladi’. Yadroni’n’ baylani’si’w energiyasi’ dep atalg’an bul 
energiya yadro fi zikasi’nda ju’da kerekli a’hmiyetke iye.