I(q-q). indd

X bap
JULDI’ZLAR, QUYASH 
HA’M AY
40-§. JULDI’ZLAR. QUYASH
Juldi’zlar
Juldi’zlar tiykari’nan qi’zg’an vodorod ha’m geliy gazlari’nan 
du’zilgen nur shashi’wshi’ gaz si’yaqli’ sharlar.
A’tirapi’mi’zdag’i’ du’nyani’ jaqti’landi’ri’p turg’an Quyash juldi’zlardan 
biri boli’p yesaplanadi’. Soni’n’ ushi’n juldi’zlardi’ Quyashqa sali’sti’ri’p 
u’yreniw qolayli’. Quyashti’n’ massasi’ M
Q 
= 2·10
30
kg, Juldi’zlardi’n’ 
massasi’ 0,4M
Q
den 60M
Q
ge shekem. Quyashti’n’ nurlani’w energi-
yasi’ L
q
= 3,8·10
26
W. Juldi’zlardi’n’ nurlani’w energiyasi’ 0,5L
q
den ju’z 
mi’n’larg’a shekem L
q
ge ten’.
Juldi’zlardi’n’ worayi’nda temperatura 10 000 000°C dan joqari’ boladi’. 
Bunday joqari’ temperaturada vodorodti’n’ geliyge aylani’w termoyadro 
reakciyasi’ boli’p turadi’. Yadro reakciyasi’nda ju’da’ u’lken energiya 
aji’rali’wi’ ha’m nurlani’wi’ ju’z beredi.
Juldi’zlar du’nyasi’ ha’r tu’rli ren’li boladi’. Aqshi’l ha’m ko’kshil 
tu’rdegi juldi’zlar yen’ jaqti’ juldi’zlar boli’p yesaplanadi’. Wolardi’n’ 
si’rti’nda temperatura 10 000
–100 000°C boladi’. Sari’ ren’degi juldi’zlar 
betindegi temperatura 3 000
–10 000°C. Ayi’ri’m juldi’zlar qi’zi’l ren’de 
tawlanadi’. Wolardi’n’ si’rti’nda temperatura 2 000
–3 000°C boladi’.
Juldi’zdin’ payda boli’wi’n bir neshshe basqi’shlarg’a bo’liw mu’mkin:
Birinshi basqi’sh. Gaz-shan’nan ibarat wortali’qti’n’ gravitaciyali’q 
qi’si’li’wi’ na’tiyjesinde protojuldi’zlar (birlemshi juldi’z) payda boladi’. 
Qi’si’li’w na’tiyjesinde woni’n’ worayi’nda temperatura 10
–12 mln gra-
dusqa ko’teriledi ha’m termoyadro reakciysi’ baslani’p ketedi. Sol ta’rizde 
jas juldi’z payda boladi’.