I(q-q). indd

Quyash – Jerdin’ energiya deregi
Quyash wortasha u’lkenliktegi sarg’i’sh ren’li juldi’zlar qatari’na kiredi.
Quyashti’n’ worayi’ndag’i’ yadro reakciyalar zonasi’ni’n’ radiusi 200 mi’n’ 
kilometrdi quraydi’. Bul zonada temperatura 14 000 000° a’tirapi’nda boli’p 
yesaplanadi’. Quyashti’n’ betindegi temperatura 6000° a’tirapi’nda boladi’.
Quyashtan 1 sekund dawami’nda shi’g’i’p ati’rg’an energiya 12 mi’n’ 
trillion tonna ko’mirdi jaqqanda aji’ralatug’i’n energiya mug’dari’na ten’. 
Quyash ha’r sekundta 4,3 million tonna massasi’n jog’altadi’. Energiyasi’ 
ha’m massasi’ u’zilissiz azayi’p barsa da, Quyash ja’ne 5 milliard ji’l 
dawami’nda sonday nur shashi’p tura aladi’.
Quyash energiyasi’n 2 milliardtan bir bo’legi g’ana Jer ju’zine tuwra 
keledi. Sol energiyani’n’ wo’zi planetami’zdag’i’ tiri organizmlerdin’ ti-
rishiligi ushi’n jeterli boli’p yesaplanadi’.
Jerdegi pu’tkil tiri ta’biyat – wo’simlik ha’m haywanatlar 
du’nyasi’, sonday-aq, adamzat Quyashti’n’ jaqti’li’g’i’ sebepli 
bar boli’p yesaplanadi’.
Quyashtan kiyati’rg’an jaqti’li’qti’n’ yesabi’na Jerdi worap turg’an 
hawa ji’li’ydi’, suw puwlari’ aspang’a ko’teriledi, wolar jawi’ng’a aylani’p 
X bap. Juldi’zlar, Quyash ha’m Ay

---

130
ja’ne jerge tu’sedi, jawi’nlar da’ryalarda suw boli’p ag’adi’, da’ryalarg’a 
quri’lg’an elektr stanciyalari’nda elektr energiyasi’ payda yetiledi.
Janarmay si’pati’nda paydalani’latug’i’n neft, gaz ha’m ko’mirler 
million ji’llar dawami’nda Quyash energiysi’ yesabi’nan payda bolg’an. 
Jerdin’ asti’ndag’i’ qazi’lma bayli’qlar a’yyem zamanlardag’i’ wo’simlik 
ha’m tereklerdin’ qaldi’qlari’ boli’p yesaplanadi’.
Wo’simlik, terek ha’m basqa tiri ta’biyat Quyash energiyasi’ yesabi’nan 
bar boli’p yesaplanadi’. Adamlardi’n’ tirishiligi wolardi’n’ bergen azi’q-
awqatlari’ yesabi’nan boladi’.