I(q-q). indd

Atom fi zikasi’ tiykarlari’

---

127
KOSMOS HAQQI’NDA 
KO’ZQARASLAR
Ma’kan ha’m zamanda sheksiz barli’q ha’m a’lem Kosmos dep ataladi’. 
Juldi’zlar, Quyash, woni’n’ a’tirapi’ndag’i’ planetalar, kometalar, asteroidlar, 
meteorlar ha’m basqalar Kosmos deneleri boli’p yesaplanadi’.
Kosmos deneleri ha’m wolardi’n’ sistemalanni’n’ payda boli’wi’n, 
rawajlani’wi’ ha’m du’zilisin, ko’rinbeytug’i’n ha’m haqi’yqi’y qozg’a-
li’slari’n, ximiyali’q qurami’ ha’m fi zikali’q hali’n, Kosmosti’n’ bir pu’tin 
ulu’wmali’q ni’zamlari’n astronomlar u’yrenedi. Astronom so’zi grekshe 
astron – juldi’z, nomos – ni’zam so’zlerinen kelip shi’qqan. Usi’ bo’limde 
Kosmos haqqi’nda da’slepki mag’luwmatlar menen tani’sasi’z.
Jamiyettin’ rawajlani’wi’ni’n’ ha’r bir basqi’shi’nda insaniyat Kosmosti’n’ 
belgili bir shegarasi’na shekem u’yrene alg’an. Da’slep, insan wo’zi jasap 
turg’an jerdin’ jaqi’n a’tirapi’n, aspanda ko’zge taslani’p turatug’i’n dene-
lerdi birgelikte Kosmos dep tu’singen. Jerdin’ shar si’yaqli’li’g’i’ belgili 
bolg’annan keyin worayda Jer ha’m woni’n’ a’tirapi’nda aylani’wshi’ u’lken 
aspan gu’mbezi Kosmos boli’p yesaplang’an.
Worta a’sir ha’m wonnan keyingi da’wirde Beruniy, Ulug’bek, Kopernik, 
Bruno, Galiley, Kepler, Nyuton ha’m basqa ali’mlardi’n’ izertlew jumi’slari’ 
Kosmos haqqi’nda haqi’yqi’y ko’zqaraslardi’ qa’liplestire baslag’an. 
XIX a’sirde juldi’zlardi’n’ planetalarg’a qarag’anda ko’p yese 
uzaq yekenligi ani’qlandi’. Galaktika haqqi’nda tu’sinik payda boldi’. 
1930-ji’llari’ galaktikani’n’ wo’lshemleri ha’m du’zilisi haqqi’nda uli’wma 
mag’luwmatlar ali’ndi’.
XX a’sirdin’ yekinshi yari’mi’nda izertlewdin’ jan’adan-jan’a zatlari’ 
jarati’ldi’, aldi’n Jer orbitasi’na, keyinirek basqa planetalarg’a kosmosli’q 
raketalar ushi’ri’ldi’. Jerde turi’p quramalasqan a’sbaplardin’ ja’rdeminde 
Kosmos u’yrenildi. Ay, Quyash sistemasi’ndag’i planetalar izertlendi. Yen’ 
ku’shli optikali’q a’sbaplardi’n’ ja’rdeminde bizin’ ha’m basqa galaktikalardan 
kiyati’rg’an elektromagnit tolqi’nlar analiz yetildi. Sonday yetip Kosmosti’n’ 
du’zilisi ha’m rawajlani’wi’ haqqi’nda ilimiy ko’zqaraslarg’a iye boli’ndi’.
Ha’zirgi da’wirde de Kosmosti’ u’yreniw jedel tezliklerde dawam 
yetpekte. Astronomiyali’q izertlewler Jerdin’ jasalma joldaslari’na 
wornati’lg’an radioteleskoplar, sonday-aq, rentgen, gamma, ultrafi olet, 
infraqi’zi’l nurlardi’n’ ja’rdeminde de wo’tkerilmekte. 

---

128