I(q-q). indd

Waqi’t etaloni’ si’pati’nda Jerdin’ bir ji’lli’q waqi’t dawa-
mi’ndag’i’ wo’z ko’sheri a’tirapi’nda aylani’wlari’nan ali’ng’an 
wortasha bir ma’rte aylani’w da’wirin – wortasha sutkasi’n 
ali’w mu’mkin. 
Bul waqi’t etaloni’ wortasha quyash sutkasi’ dep ayti’ladi’. Bul etalong’a 
ko’re, bir sekund wortasha Quyash sutkasi’ni’n’ 1/864000 bo’legine ten’, 
yag’ni’y:
Bunda ani’qlang’an waqi’t pu’tkil du’nya waqti’ dep ataladi’. Waqi’t 
etaloni’n bunday ani’qlawdag’i’ qa’telik 10-i s ti’ quraydi’.
wortasha quyash sutkasi’
86400
1 sekund = .
X bap. Juldi’zlar, Quyash ha’m Ay

---

134
Jerdin’ wo’z ko’sheri a’tirapi’nda aylani’wi’na tiykarlang’an waqi’tti’n’ 
bunday etaloni’ du’nya laboratoriyalari’nda waqi’tti’ ani’qlaw ha’m 
sali’sti’ri’wda qolaysi’zli’q tuwdi’radi’. Ju’da’ u’lken ani’qli’qti’ talap 
yetetug’i’n halatlarda bul waqi’t etaloni’ ali’mlardi’ qanaatlandi’rmadi’. 
Sol sebepli, ani’qli’q da’rejesi joqari’ bolg’an saatlarg’a u’lken za’ru’rlik 
tuwi’ldi’. Sol maqsette elektron saatlar, atom terbelislerine tiykarlang’an 
atom saatlari’ islep shi’g’i’ldi’.
1967-ji’li’ waqi’tti’n’ atom etaloni’ si’pati’nda seziy 133 
atomi’ nurlani’wi’ni’n’ 9191631770 terbelisleri da’wirinin’ 
dawamli’li’g’i’ bir fi zikali’q sekund dep qabi’l yetildi.
Bunda waqi’tti’n’ ani’qli’q da’rejesi 10-12 s boli’p, bul 30000 ji’lda 
bir sekundqa shekem qa’telik boli’wi’ mu’mkin. Bul etalon waqi’tti’n’ 
ta’biyg’i’y birligi dep isletiledi.
Kalendarlar
A’yyemnen Jerdin’ Quyash a’tirapi’nda aylani’w waqti’n, yag’ni’y 
1 ji’ldi’ 365 sutka 6 saat dep yesaplag’an. 1 ji’ldag’i’ sutkalar sani’n 
pu’tin sang’a ten’ dep ali’w qolay boli’p yesaplanadi’. B. e. 0. 45-ji’lda 
Rimde Yuliy Cezar ta’repinen qabi’l yetilgen kalendar 1582-ji’lg’a shekem 
qollani’lg’an.