I(q-q). indd

1. Juldi’zlar qanday gazlardan quralg’an?
2. Juldi’zlardi’n’ ren’i ha’m temperaturasi’ bir-birinen qalay aji’raladi’?
3. Juldi’zlardi’n’ payda boli’wi’, wo’zgeriwi ha’m si’ni’wi’ qanday ju’z beredi?
4. Quyash ne ushi’n Jerdegi tirishilik ushi’n energiya deregi dep ataladi’?
41-§. AY – JERDIN’ TA’BIYIG’I’Y JOLDASI’
Aydi’n’ qozg’ali’si’ ha’m fazalari’
Quyashti’n’ a’tirapi’nda planetalar aylani’p ju’rgenindey, planetalar 
a’tirapi’nda belgili orbita boylap aspan deneleri aylani’p ju’redi.
Planeta a’tirapi’nda barqulla aylani’p ju’riwshi aspan denesi 
woni’n’ ta’biyg’i’y joldasi’ deb ataladi’. Jer shari’ni’n’ joldasi’ 
Ay boli’p yesaplanadi’.
Ay Jerdin’ a’tirapi’nda belgili orbita boylap qozg’aladi’. Ay wo’zinin’ 
orbitasi’ boylap qozg’ali’p ati’ri’p, Jerge yen’ jaqi’n kelgende 363400 
km, yen’ uzaqlasqanda bolsa 405400 km arali’qta boladi’. Aydi’n’ Jerden 
wortasha uzaqli’g’i’ 384400 km dep ali’ng’an. Woni’n’ diametri 3500 km, 
yag’ni’y Jer diametrinen derlik to’rt yese kishi.
Aydi’n’ qozg’ali’si’ aspan gu’mbezinde bati’stan shi’g’i’sqa qarap 
bag’darlang’an boli’p, wol Jer shari’n 27 sutka 8 saatta bir yese aylani’p 
shi’g’adi’. Aydi’n’ bunday aylani’w da’wiri juldi’zlarg’a sali’sti’rg’anda 
ali’ng’an.
Aydi’n’ juldi’zlarg’a sali’sti’rg’anda Jer shari’n aylani’p 
shi’g’i’w da’wiri siderik ay dep ataladi’.
Lati’n tilinde «sidus» – «juldi’z» degendi an’latadi’.
Aydi’n’ wo’z ko’sheri a’tirapi’nda bir yese aylani’p shi’g’iwi ushi’n 
27 sutka 8 saat waqi’t ketedi. Soni’n’ ushi’n Ay bizge barqulla bir ta’repi 
menen ko’rinedi, arqa ta’repi bolsa ko’rinbeydi.
Kosmos haqqi’nda ko’zqaraslar

---

131
77-su’wret
a
b
Ay Jerdin’ a’tirapi’n bir yese aylani’p shi’qqang’a shekemgi arali’qta, 
planetami’z Quyash a’tirapi’nda wo’zinin’ orbitasi’ boylap belgili bir joldi’ 
basi’p wo’tedi. Sol sebepli Jerden baqlag’anda Aydi’n’ Jer a’tirapi’ndag’i’ 
aylani’w da’wirinin’ siderik aydan parqi’ boli’p, 29 sutka 12 saatti’, 
ani’g’irag’i’ 29,53 sutkani’ quraydi’.