I(q-q). indd

Yekinshi basqi’sh. Gazokinetikali’q basi’m ha’m nurlani’w (jaqti’li’q) 
basi’mi’ gravitaciyali’q qi’si’li’wi’n toqtatadi’, juldi’z dinamikali’q ten sal-
maqli’ halg’a wo’tedi. Bul stacionar halda wol uzaq waqi’t (mi’sali’, Quyash 
shama menen 10 milliard ji’lg’a shekem) jasaydi’. Bul da’wirde vodorod 
jani’p geliyge, geliy jani’p uglerodqa, uglerod jani’p basqa elementlerge 
Kosmos haqqi’nda ko’zqaraslar

---

129
aylani’p baradi’. Solay yetip juldi’zlardi’n’ «termoyadro reaktori’»nda tu’rli 
elementler payda boladi’. Bul – ta’biyatti’n’ a’jayi’p si’yli’g’i’.
U’shinshi basqi’sh. Termoyadronin’ janarmay zapasi’ tamam bola ba-
slaydi’. Juldi’z qi’zi’l gigantqa ha’m gigantqa aylanadi’. Qatar jari’li’wlar 
payda boladi’. Na’tiyjede «taza juldi’z» ha’m «ju’da’ taza juldi’z» payda 
boladi’. Soni’n’ menen birge, awi’r elementler de payda boladi’ ha’m 
jari’li’wlar na’tiyjesinde elementler aspang’a shashi’li’p ketedi. Bular bolsa 
yekilemshi juldi’zlardi’n’ payda boli’wi’nda material boladi’.
Bul basqi’shlar barli’q juldi’zlarg’a tiyisli. Biraq wolar massasi’na 
qarap ha’r qi’yli’ so’nedi. Massasi’ 1,4M
Q
dan kishkene bolg’an Quyash 
tu’rindegi juldi’zlar aq kishkene (karlik) juldi’zlarg’a aylanadi’. Wolardi’n’ 
radiusi’ 0,01R
Q
den R
Q
ge shekem, nurlani’w energiyasi’ 10
-4
L
Q
den L
Q
ge shekem, ti’g’i’zli’g’i’ ρ ≈ 10
7
–10
9
kg/m
3
boladi’. Bunda R
Q
= 6,96·10
8
m – Quyashti’n’ radiusi.
Massasi’ 3M
Q
den u’lken bolg’an juldi’zlar neytron juldi’zlarg’a ayla-
nadi’. Neytron juldi’zlardi’n’ ti’g’i’zli’g’i’ ρ ≈ 10
17
kg/m
3
, radiusi R = 20 
km a’tirapi’nda boladi’.
Ju’da’ ti’g’i’z juldi’zlar wo’mirinin’ aqi’ri’nda qara tesikke aylanadi’.