I(q-q). indd

IX bap. Yadro energiyasi’ ha’m wonnan paydalani’w

---

126
1. O’zbekistanda yadro fi zikasi’ tarawi’ndag’i’ izertlew jumi’slari’ qashannan 
baslap qa’liplesip barg’an?
2. O’zbekistan Ilimler akademiyasi’ Yadro fi zikasi’ instituti’ qashan ha’m kim-
lerdin’ basshi’li’g’i’nda du’zilgen?
3. Yadro fizikasi’ instituti’nda ali’p bari’li’p ati’rg’an izertlew jumi’slari’ 
haqqi’nda nelerdi bilesiz?
4. O’zbekistandag’i’ yadro fizikasi’ tarawi’nda izertlew jumi’slari’n ali’p 
bari’wdag’i’ xali’q arali’q baylani’slar haqqi’nda ayti’p berin’.
IX BAP BOYI’NSHA KEREKLI JUWMAQLAR
●
Yadrodag’i’ protonlar ha’m neytronlardi’, yag’ni’y nuklonlardi’ tuti’p turi’wshi’ 
ku’shler yadro ku’shleri dep ataladi’.
●
Yadroni’ wo’z aldi’na nuklonlarg’a bo’leklep jiberiw ushi’n za’ru’r bolg’an 
energiya yadroni’n’ baylani’si’w energiysi’ dep ataladi’.
●
Atom yadrolari’ni’n’ elementar bo’leksheler (proton ha’m basqalar) menen 
yamasa bir-biri menen wo’z ara ta’sirinde basqa yadrolarg’a aylani’wi’ yadro 
reakciyalari’ dep ataladi’.
●
Neytronni’n’ ta’sirinde yadrolardi’n’ wo’z-wo’zinen rawajlandi’ri’wshi’ 
bo’liniw reakciyasi’ yadroni’n’ bo’liniw shi’nji’rli’ reakciyasi’ dep ataladi’.
●
Yadroni’n’ bo’liniwi basqari’latug’i’n yadro reaktori’nda a’melge asi’ri’ladi’.
●
Uran yadrosi’ni’n’ bo’liniw reakciyasi’n basqari’wshi’ quri’lma - yadro reak-
tori’ birinshi ma’rte 1942-ji’li’ AQSH ta Enriko Fermi basshi’li’g’i’ndag’i’ 
ali’mlar ta’repinen islep shi’g’i’lg’an.
●
Yadro energiyasi’nan atom elektr stanciyalari’nda (AES), kosmosli’q raketalar 
ha’m reaktiv samolyotlardi’ ushi’ri’wda, suw asti’ kemelerinde, u’lken keme-
lerde ha’m basqa maqsetlerinde paydalani’ladi’.
●
Basqari’lmaytugi’n yadroni’n’ shi’nji’rli’ reakciyalari’ yadro qurali’ bolg’an 
atom bombalari’nda a’melge asi’ri’ladi’. Bunda neytron ta’sirinde yadroni’n’ 
shi’nji’rli’ reakciyasi’ na’tiyjesinde u’lken energiya birden aji’raladi’ ha’m 
jari’li’w ju’z beredi.
●
1956-ji’li’ O’zbekistan IA ni’n’ Yadro fi zikasi’ instituti’ duzildi.
●
O’zbekistan Yadro fizikasi’ instituti’nda ali’p bari’lg’an izertlewlerden 
ali’ng’an na’tiyjeler medicinada, neftti qayta islew, taw-ka’n metallurgiya 
kombinatlari’nda, awi’l xojali’q, ekologiya, farmacevtika, zergerlik, elektro-
texnika, materialtani’wshi’li’q bag’darlari’ boyi’nsha islep ati’rg’an respublika 
ka’rxanalari’ ha’m sho’lkemlerinde qollani’lmaqta.