I(q-q). indd

Neytronni’n’ ta’sirinde yadrolardi’n’ wo’z-wo’zinen 
rawajlandi’ri’wshi’ bo’liniw reakciyasi’ yadroni’n’ bo’liniw 
shi’nji’rli’ reakciyasi’ dep ataladi’.
Shi’nji’rli’ reakciyasi’ waqti’nda ko’p energiya aji’raladi’. 1 g urandag’i’ 
barli’q yadrolar toli’q bo’lingende h energiya aji’raladi’. Bul 10 t ko’mir 
jang’anda aji’ralatug’i’n energiyag’a ten’.
238
IX bap. Yadro energiyasi’ ha’m wonnan paydalani’w

---

122
1. Yadro ku’shleri dep qanday ku’shlerge ayti’ladi’?
2. Ne ushi’n yadro ku’shleri ta’biyattag’i’ bar ku’shlerden yen’ ku’shlisi yesap-
lanadi’?
3. Yadroni’n’ baylani’si’w energiyasi’ dep qanday energiyag’a ayti’ladi’?
4. Yadro reakciyalari’ dep qanday reakciyalarg’a ayti’ladi’?
5. Yadroni’n’ bo’liniw shi’nji’rli’ reakciyasi’ neden ibarat? 
38-§. YADRO ENERGIYASI’NAN PAYDALANI’W
Yadro reaktori’
Yadroni’n’ bo’liniw shi’nji’rli’ reakciyasi’ basqari’latug’i’n 
quri’lma yadro reaktori’ deb ataladi’.
Yadro reaktori’ni’n’ tiykarg’i’ bo’legi yadro janarmayi’ ha’m ney-
tronlardi’ a’steletiwshi (1), reaktor islegende aj’iralatug’i’n ji’lli’li’qti’ 
ali’p ketiwshi ji’lli’li’q jetkeriwshi (2) ha’m reakciya tezligin basqari’wshi’ 
sterjenler (3) den ibarat (76-su’wret). Reaktordag’i’ basqari’wshi’ sterjen-
ler neytronlardi’ jaqsi’ juti’wshi’ zatlar – bor ha’m kadmiyden tayarlan-
g’an.
Uranni’n’
92
U izotopi’ yadrolari’ni’n’ tezligi a’ste bolg’an neytronlardi’ 
jaqsi’ jutadi’. Soni’n’ ushi’n yadro reakciyasi’ waqti’nda payda bolatug’i’n 
tez neytronlar awi’r suw yamasa grafi t jardeminde a’steletiledi. Awi’r suw 
(D
2
O) – bul deyteriydin’ kislorod penen birigiwinen payda bolg’an suw. 
A’piwayi’ vodorod (
1
H) yadrosi’nda tek bir proton bolsa, woni’n’ izo-
topi’ – deyteriy (
1
D) de bir protonnan basqa bir neytron da boladi’.
76-su’wret
235
2
1