I(q-q). indd

Yadroni’ wo’z aldi’na nuklonlarg’a birotala bo’leklep jiberiw 
ushi’n za’ru’r bolg’an energiya yadroni’n ’ baylani’si’w ener-
giyasi’ dep ataladi’. 
238
Atom fi zikasi’ tiykarlari’

---

121
Energiyani’n’ saqlani’w ni’zami’na muwapi’q, wo’z aldi’na 
bo’lekshelerden belgili bir elementtin yadrosi’ payda boli’wi’nda 
baylani’si’w energiyasi’na ten’ bolg’an energiya aji’rali’p shi’g’adi’. 
Yadroni’n’ baylani’si’w energiyasi’ ju’da’ ha’m u’lken yekenligin 
to’mendegi mi’saldan bahalaw mu’mkin. Atomnan 1 elektrondi’ aji’rati’p 
ali’w ushi’n kerek bolg’an energiya ε bolsa, yadrodag’i nuklonlardan 
birewin aji’rati’p ali’w ushi’n shama menen 20000 ε energiya kerek. 1 g 
geliydin payda boli’wi’nda sha’ma menen 6 tonna tasko’mir jang’anda 
aji’ralatug’i’n energiyag’a ten’ bolg’an energiya aji’raladi’. Bunda yadro
reakciyalari’ dep atali’wshi’ reakciyalar a’hmiyetli wori’n tutadi’.
Atom yadrolari’ni’n’ elementar bo’leksheler (proton, neytron 
ha’m basqalar) menen yamasa bir-biri menen wo’z ara ta’sirde 
basqa yadrolarg’a aylani’wi’ yadro reakciyalari’ deb ataladi’.
Neytronni’n’ ashi’li’wi’ yadro reakciyalari’n u’yreniwde buri’li’w 
basqi’shi’ boldi’.
Yadroni’n’ shi’nji’rli’ reakciyasi’ haqqi’nda tu’sinik
1938-ji’lda nemis ali’mlari’ O. Gan ha’m F. Shtrassman neytron 
ta’sirinde uran yadrosi’ni’n’ bo’liniwin ashti’. Urannin’
92
U izotopi’ 
neytronlar menen bombalag’anda uran yekige bo’linip, kripton (Kr) ha’m 
bariy (Ba), stronciy (Sr) ha’m ksenion (Xe) si’yaqli’ elementler payda 
bolg’an. Soni’n’ menen birge, reakciya na’tiyjesinde 2–3 neytron ha’m 
200 MeV a’tirapi’nda energiy aji’rali’p shi’g’adi’.
1 neytron tasirinde uranni’n’ bo’liniwi na’tiyjesinde payda bolg’an 
2–3 neytron basqa 2–3 uranda yadro reakciyasi’n a’melge asi’radi’. Bul 
2–3 uranni’n’ bo’liniwinde bolsa 4–9 neytron aji’rali’p shi’g’adi’. Wolar 
woz na’wbetinde 4–9 uranda yadro reakciyasi’n keltirip shi’g’aradi’ h.t.b. 
Sonday yetip qi’sqa waqi’t ishinde bo’linip ati’rg’an yadrolar sani’ shi’nji’r 
si’yqli’ keskin wo’tedi.