I(q-q). indd

Atom won’ zaryadlang’an shar formasi’nda boli’p, zaryadi’ 
shar ko’lemi boyi’nsha birdey bo’listirilgen. Bul shardi’n’ 
ishinde elektronlar jaylasqan.
Tomson atom du’zilisi boyi’nsha u’lken jan’ali’q kirgizdi. Atom won’ 
ha’m teris zaryadlang’an bo’lekshelerden du’zilgenligi haqqi’ndagi’ 
Tomsonni’n’ pikirleri duri’s. Biraq atomi’ won’ zaryadlang’an shar, woni’n’ 
ishinde teris zaryadli’ elektronlar jaylasqanlig’i haqqi’ndagi’ pikirleri 
Rezerford tajiriybelerinde tasti’yi’qlanbadi’.
Atomni’n’ planetarli’q modeli
Ulli’ inglis fi zigi E. Rezerford wo’zinin’ sha’kirtleri (Geyger, Marsden) 
menen 1908-ji’ldan baslap atomni’n’ duzilisin u’yreniw boyi’nsha bir qatar 
tajiriybeler wo’tkerdi.
Rezerford tajiriybeleri na’tiyjelerinen atomni’n’ planetarli’q modeli kelip 
shi’g’adi’. Atomni’n’ worayi’nda woni’n’ derlik barli’q massasi’ ji’ynalg’an 
won’ zaryadli’ yadro jaylasqan. Elektronlar yadroni’n’ a’tirapi’nda 
barli’q waqi’tta qozg’ali’sta boladi’. Elektronlar 
yadroni’n’ a’tirapi’nda tap Quyashti’n’ a’tirapi’nda 
planetalardi’n’ aylang’ani’ si’yaqli’ aylanadi’. 
Mi’sali’, vodorod atomi’ndagi’ yadroni’n’ a’tirapi’nda 
tek bir elektron aylani’p ju’redi (75-su’wret). 
Vodorod atomi’ yadrosi’ni’n’ zaryadi’ ma’nisi 
jag’i’nan elektron zaryadi’na ten’ boli’p, massasi’ 
elektron massasi’nan 1836,3 yese u’lken. Atomni’n’ 
wo’lshemi 10
-8
sm a’tirapi’nda boli’p, wol elektron 
orbitasi’ni’n’ diametri menen wo’lshenedi. Atom 
yadrosi’ni’n’ diametri bolsa 10
12
–10
13
sm ta’rtipte 
boladi’. Bunnan yadro elektronnan 10 000
–100 000 
yese kishi yekenligi belgili boldi’.
1911-ji’li’ Rezerford ta’repinen ja’riya yetilgen 
atom du’zilisinin’ planetarli’q modeli to’mendegiden 
ibarat:
Atom worayi’nda woni’ zaryadli yadro