I(q-q). indd

VIII bap. Atom ha’m yadroni’n’ du’zilisi
VIII bap 
ATOM HA’M YADRONI’N’ DU’ZILISI
35-§. ATOM DU’ZILISI HAQQI’NDA TU’SINIK
Atom du’zilisi haqqi’ndag’i’ da’slepki ta’liymatlar
B.e.sh 460–370-ji’llarda jasag’an ulli’ grek woyshi’li’ Demokrit 
ta’biyattag’i’ barli’q zatlar ju’da’ kishi bo’lekshelerden – «atom»lardan 
du’zilgen ha’m atom bo’linbeydi dep aytqan.
«Atom» so’zi grek tilinen aling’an boli’p, «bo’linbeytug’i’n» 
degen ma’nisti bildiredi.
Worta a’sirlerde jasag’an Worayli’q Aziyadan jetisip shi’qqan ulli’ 
woyshi’llar da atomni’n’ du’zilisi haqqi’nda tu’rli pikirlerdi ayti’p, atom 
du’zilisi haqqi’ndagi’ ha’zirgi zaman ta’liymati’na u’lken u’les qosqan. 
Solardan, 865–925-ji’llarda jasag’an A’biw Ba’kir ar-Raziy atomlar 
bo’linetug’i’n bo’leksheler boli’p, wolardi’n’ ishi bosli’q ha’m mayda 
bo’lekshelerden ibarat boladi’ degen pikirdi aytqan. Ar-Raziy atomlar 
barqulla qozg’ali’sta ha’m wolar arasi’nda wo’z ara ta’sir ku’shleri bar 
dep yesaplag’an.
XX a’sirge kelip, ali’mlar atomni’n’ bo’liniwi mu’mkin yekenligi 
ha’m quramali’ du’ziliske iye yekenligine isenim payda yetken. Ali’mlar 
atomni’n’ du’zilisi haqqi’nda tu’rli modellerdi ilgeri 
su’rgen. Wolardan birinshisi 1903-ji’li’ inglis fizigi 
J. Tomson (1856–1940) usi’ng’an model boli’p yesap-
lanadi’.
Tomsonni’n’ pikiri boyi’nsha atomni’n’ won’ 
zaryadi’ atomni’n’ pu’tkil ko’lemin iyeleydi ha’m bul 
ko’lemde birdey ti’g’i’zli’q penen bo’listirilgen (74-a 
su’wret). Yen’ a’piwayi’ atom bo’liwshi vodorod atomi’ 
radiusi’ 10-8 sm bolg’an won zaryadli’ shardan ibarat 
boli’p, bul shardin’ ishinde elektron jaylasqan. Ja’ne de 
quramali’raq atomlardan won’ zaryadlang’an shardi’n’ 
ishinde bir neshe elektron boladi’. Bunda atomdi’ kekske 
uqsati’w ha’m elektronlardi’ wondag’i’ kishmish si’yaqli’ 
jaylasqan dep ayti’w mu’mkin (74-b su’wret). 
74-su’wret
a
b

---

114
Tomson modelin to’mendegishe ulu’wmalasti’ri’w mu’mkin: