I(q-q). indd

1. Kristall deneler dep qanday denelerge ayti’ladi’? Wolarg’a mi’sallar keltirin’
2. Ne sebepten barli’q kristall deneler anizatropli’q boladi’?
3. Qanday kristallar monokristallar dep ataladi’? Polikristall ne?
4. Ne sebepten barli’q amorf deneler izatrop boladi’?
5. Amorf deneler qanday qa’siyetlerge iye?
6. Beruniy mineralogiya tarawi’nda qanday jumi’slardi’ a’melge asi’rg’an?
19-§. QATTI’ DENELERDIN’ MEXANIKALI’Q QA’SIYETLERI
Deformaciya
Gaz ha’m suyi’qli’qlardan ayi’rmashi’li’g’i’, ‘ deneler formag’a iye. 
Tek si’rtqi’ ku’shler ta’sirinde g’ana wolar wo’z formasi’n wo’zgertiwi 
mu’mkin.
Qatti’ denenin’ si’rtqi’ ku’sh ta’sirinde wo’zinin’ formasi’n 
wo’zgertiriwi deformaciya dep ataladi’.
Deformaciya serippeli yamasa plastik boli’wi’ mu’mkin.
Molekulyar fi zika ha’m termodinamika tiykarlari’

---

61
36-su’wret
Si’rtqi’ ku’sh ali’ng’annan son’ denenin’ formasi’ aldi’ng’i’ 
hali’na qaytsa, bunday deformaciya serppeli deformaciya dep 
ataladi’.
Rezina yamasa prujinani’ sozg’anda yamasa qi’sqanda aldi’ng’i’ hali’na 
qaytadi’. Wolar serppeli deformaciyalanadi’.
Si’rtqi’ ku’sh ali’ng’annan son’ dene formasi’ wo’zinin’ 
aldi’ng’i’ hali’na qaytpasa, bunday deformaciya plastik defor-
maciya dep ataladi’.
Plastilin yezilse, wol aldi’ng’i’ hali’na qaytpaydi’. Mum, saqqi’sh, 
qami’r, i’lay da sonday qa’siyetke iye. Bunday zatlar plastik deformaci-
yalanadi’.
Mexanikali’q kernew
Qatti’ denelerdi serppeli ha’m plastik materiallarg’a aji’rati’w qi’yi’n. 
Ko’plegen materiallarda si’rtqi’ ku’shtin’ shamasi’na qarap, serppeli defor-
maciya da, plastik deformaciya da baqlanadi’. Mi’sali’, polat si’mni’n’ bir 
ushi’n bekkemlep, yekinshi ushi’n azg’ana iyip, son’ jazdi’ri’p jiberilse, 
wol terbeledi ha’m biraz waqi’ttan keyin aldi’ng’i’ wo’zinin’ formasi’na 
qaytadi’. Bunda polatti’n’ serppeliligi ju’zege keledi. Yeger usi’ si’mdi’ 
iyilgen halda bir neshshe saat uslap turi’lsa, wol aldi’ng’I’ formasi’na toli’q 
qaytpaydi’. Bul halattag’i’ polatta plastiklik ju’zege keledi.
Uzi’nli’g’i’ l
0
, kesesine kesi’minin’ beti S bolg’an rezina materialdan 
tayarlang’an sterjendi alayi’q. Sterjennin’ joqarg’i’ ushi’ shtativke bekkem-
lengen bolsi’n. Woni’n’ to’mengi ushi’na pa’ske bag’darlang’an F ku’sh 
penen ta’sir yetilse, sterjen ∆l ge uzayadi’ (36-su’wret). 
Bunda F ku’shi deformaciyalawshi’ ku’sh, ∆l ab-
solyut uzayi’w dep ataladi’. Yeger deformaciyalani’w 
na’tiyjesinde sterjennin’ uzi’nli’g’i’ l ge ten’ bolsa, 
woni’n’ absolyut uzayi’wi’ to’mendegishe ani’qlanadi’:

∆l = l – l
0
. (1)
Wo’zgermeytug’i’n ku’shtin’ ta’sirindegi absolyut 
uzayi’w sterjennin’ da’slepki uzi’nli’g’i’ l
0
ge baylani’sli’ 
boladi’. Soni’n’ ushi’n sali’sti’rmali’ uzayi’w de-
gen tu’sinik te kirgizilgen. Sterjennin’ sali’sti’rmali’ 
uzayi’wi’ to’mendegishe ko’rsetiledi:
(2)
ε =
l
0
∆l
yamasa ·100%.
ε =
l
0
∆l