I(q-q). indd

Kristall denenin’ yerip ati’rg’andag’i’ temperaturasi’ usi’ 
kristalldi’n’ yeriw temperaturasi’ dep ataladi’.
Kristall denenin’ yeriw ha’m qati’w procesin qorg’asi’n mi’sali’nda 
ko’rip shi’g’ami’z. Woni’n’ yeriw ha’m qati’w procesin grafi k tu’rinde 
su’wretleyik. Buni’n’ ushi’n koordinatani’n’ abcissa ko’sherine qorg’asi’ng’a 
berilip ati’rg’an ji’lli’li’q mug’dari’n, kordinata ko’sherine bolsa kristall 
temperaturasi’ni’n’ wo’zgeriwin ko’rseteyik (37-su’wret).
27°C (300 K) temperaturali’ 0,1 kg massali’ qorg’asi’ndi’ alayi’q. Woni’ 
wotqa qoyi’p, ji’lli’li’q berip barilsi’n. Bul ji’lli’li’q qatti’ hali’ndag’i’ 
qorg’asi’nni’n’ temperaturasi’n 
ko’beytiwge sari’plani’p baradi’. 
Bunda qorg’asi’ng’a berilgen 
ji’lli’li’q woni’n’ ishki energiyasi’n 
ko’beytip baradi’. Qorg’asi’nni’n’ 
temperaturasi’ 327°C (600 K) g’a 
jetkende wol yerip baslaydi’ ha’m 
yerip bolg’ansha woni’n’ tempera-
turasi’ wo’zgermey qaladi’. Bul 
temperatura qorg’asi’nni’n’ yeriw 
temperaturasi’ boli’p yesaplanadi’.
V bap. Zatti’n’ agregat hali’ni’n’ wo’zgeriwi
37-su’wret
yeriw
Q, kDj

---

66
Yeriw temperaturasi’ndag’i’ kristall qatti’ denenin’ pu’tkilley 
yeriwi ushi’n jumsalg’an ji’lli’li’q yeriw ji’lli’li’g’i’ dep ataladi’.
Berilgen 0,1 kg massali’ qatti’ haldag’i’ qorg’asi’nni’n’ temperatura-
si’n 27°C dan 327°C ga shekem ko’beytiw ushi’n Q 
= cm(T
2 
– T
1
) 
=
= 130 Dj/(kg·K)
·
0,1 kg
·
(600
–300) K = 3900 J = 3,9 kDj ji’lli’li’q 
mug’dari’ jumsaladi’ (37-su’wrette ko’rsetilgen grafi ktin’ О–A bo’limi).
Qorg’asi’nnin temperaturasi’ 327°C (600 K) g’a jetkennen keyingi ber-
ilgen ji’lli’li’q mug’dari’ kristall reshetkasi’n jemirip baradi’ ha’m kristall 
yeriy baslaydi’. Qorg’asi’n putkilley erip bolg’anga shekem onin’ tempera-
turasi’ o’zgermeydi (grafi ktin’ A–B bo’limi). 0,1 kg massali’ qorg’asmnin’ 
yeriwi baslangannan putkilley yerip bolg’ansha (6,4–3,9) kDj = 2,5 kDj 
g’a ten’ yeriw ji’lli’li’q mug’dari’ jumsaladi’. Berilgen bul energiya kristall 
reshetkasi’n jemiriwge, woni’n’ atomlari’ arasi’ndag’i’ wo’z ara ta’sirin 
azayti’wg’a, yag’ni’y qorg’asi’nni’n’ suyi’q halg’a wo’tiwine jumsaladi’.
Yeriw procesinde kristall suyi’qli’qqa toli’q aylani’p bolmag’ang’a she-
kem woni’n’ temperaturasi’ wo’zgermeydi. Qorg’asi’n suyi’qli’qqa 
toli’q aylani’p bolg’annan keyin woni’n’ temperaturasi’ jane joqari’lap 
baradi’ (grafi ktin’ B–C bo’limi). Bunda berilgen ji’lli’li’q suyi’q haldag’i’
qorg’asi’n atomlari’ni’n’ qozg’ali’s tezligin ko’beytiwge, yag’ni’y