Iqtisod moliya

bozorning to’kinligini ta’minlashi namoyon bo’ladi. 

---

3-§. Noaniqlik bozor iqtisodiyotining yo’ldoshi 
Bozor iqtisodiyotini nazariy jihatdan o’rganar ekanmiz, biz uni shartli ravishdagi abstrakt 
modelini yaratamiz. Jumladan bozor iqtisodiyoti sharoitida axborot simmetrik tarzda 
taqsimlanadi, ya’ni bozorda qatnashuvchi sub’ektlarning barchasi axborot olishda teng 
imkoniyatga ega. Noaniqlik yo’q, shuning uchun resurslar va mablag’lar eng samarali tarzda 
ishlatiladi deymiz. 
Lekin real hayotda mukammal raqobat modeli buziladi, axborotni asimmitrik tarqalishi 
yuz beradi. Axborotni asimmetrik tarqalishi deganda bozorda qatnashuvchi sub’ektlarning 
axborot olishdagi teng imkoniyatini buzilishi, shu axborotdan manfaatdor ayrim 
sub’ektlarning boshqalarga nisbatan ustun mavqega ega bo’lishlari tushuniladi.
 Axborotni asimmetrik tarqalishining ob’ektiv asoslari mavjud:
1. Bozor aloqalarida o’z mulki doirasida iqtisodiy alohidalashgan, o’z manfaatiga ega 
xo’jalik yurituvchi sub’ektlar qatnashadilar. Ular tabiiy zarar ko’rib, mulklaridan ajrab qolmaslik 
uchun harakat qilishadi. O’z-o’zini saqlash instinkti odamga tabiatan berilgan. Uni hech Kim, 
xech qanday cheklovlvr yo’q qila olmaydi. Yashash uchun kurash raqobatda engilmaslikka 
undaydi. Buning uchun esa ko’proq foyda olish zarur.
2. Insonning ehtiyojlari cheksiz. Extiyojlarni qondirish uchun zarur bo’lgan ne’matlarni 
ishlab chiqarish uchun zarur resurslar esa cheklangan. Inson yana o’z manfaatidan kelib chiqib, 
ko’proq ne’matlarga ega bo’lgisi keladi. Ayniqsa bozor iqtisodiyoti sharoitida insonnning 
jamiyatdagi o’rni, mavqei, obro’si, imkoniyatlari ko’p jihatdan mulkchilik nuqtai nazaridan 
nazaridan baholanar ekan, o’z-o’zidan kishilar o’z mulklarini yo’qotmaslik, iloji boricha 
ko’paytirish harakatida bo’lishlariga olib keladi.
Bu maqsadlarni qay darajada amalga oshishi esa ko’p jihatdan axborotga ega bo’lishga 
bog’liq. Shuning uchun har bir kishi iloji boricha axborotga boshqalarga qaraganda avvalroq ega 
bo’lish., olgan axborotini sir saqlashga, undan imkoni boricha o’z manfaatini ko’zlab 
foydalanishga intiladi. Mana shu harakat axborotni assimetrik tarqalishiga olib keladi.
Axborotni assimetrik tarqalishi tufayli noaniqlik – yuz berishi mumkin bo’lgan 
o’zgarishlar haqida axborot etishmovchiligi yuz beradi. 
Iqtisodiy nazariyada iqtisodiyotdagi noaniqlik xaqida turlicha qarashlar mavjud. 
Bir gurux neoklassik yo’nalishdagi iqtisodchilar fikricha, noaniqlik iqtisodiy sub’ektlarga 
ratsional tarzda tanlash, qaror qabul qilishga to’siq bo’ladi. Resurslardan samarali foydalanishga 
yo’l bermaydi. 
Ikkinchi gurux iqtisodchilar fikricha esa aksincha bozorning qudrati ham shundaki, 
axborotni dastlab tor doiradagi kishilargagina nasib qilishi undan to’g’ri foydalana bilishni 
o’rganishda namoyon bo’ladi. Ana shunday qarash tarafdorlaridan F.A. Xayek fikricha foyda, 
naf faqat shunday, axborotga xamma ham birday ega bo’lmagan holatdagina vujudga keladi.
1
Boshqalar xam to shu axborotga ega bo’lgunga qadar foyda olish imkoniga ega bo’ladi. 
Xar ikki guruh iqtisodchilar fikrida ham jon bor. Bozordagi noaniqlik, axborotni 
assimetrik tarqalishi bu bozor (bozor iqtisodiyoti)ning kamchiliklaridan biri. Ana shu kamchilik 
nima bilan bog’liq? degan savol tug’iladi. 
Birinchilan, zarur axborotga ega bo’lganlar, boshqalarga qaraganda ustun mavqega, 
qo’shimcha naf, foyda olish imkoniga ega bo’ladilar. Shuning uchun ham hozirgi paytda N. 
Vinerning «Kimki axborotga ega bo’lsa, dunyoni tebratadi», degan iborasi mashhur bo’lib, tez-
tez ishlatilmoqda.
Ikkinchidan, axborot asimmetriyasi tufayli internal (ichki) effekt, ya’ni shartnoma 
qatnashchilari tomonidan tuzilgan bitimlarda aks etmagan olinadigan foyda yoki xarajatlar 
yuzaga keladi. Unga ko’plab misollar keltirish mumkin. Masalan, iste’molchi tovar sotib oldi, 
1
Xayek F. Pagubnaya samonadeyannost. M. «Novosti» 1992, s. 156-157 
2
Transaktsion xarajatlar-umumiy tarzda shartnoma, bitimlar tuzish uchun sarflanadigan vaqt, 
mehnat, vositalar uchun xarajatlardir. 

---

lekin u sifatsiz ekan. Repititor ingliz tilini ikki oyda o’rgataman deb, xizmat xaqqini oldi, lekin 
va’dasini ustidan chiqmadi, Ishga yollovchi o’z malakasini o’zi mustaqil oshirgan ishchini ishi 
natijasidan bahramand bo’layapti, lekin unga ish xaqqini oshirgani yo’q. 
Misollardan ko’rinib turibdiki, bitim shartlari buzulmoqda, yoki ular bitimda aks 
etmagan. Ana shu internal effektni vujudga kelishiga sabab nima? Nima sababdan odamlar 
aldanishgani yoki iste’molchilik huquqi buzilganini bilgach, aybdorni jazolashga xarakat 
qilishmaydi? Xamma gap shundaki, buning uchun ham axborot kerak. 100% axborot to’plash 
uchun transaktsion
2
 xarajatlar juda yuqori bo’lishi mumkin. Olingan naf, ko’rilgan foyda esa bu 
xarajatlarni qoplay olmaydi. 
Sotib olinayotgan tovarni sifatini oldindan qanday bilishimiz mumkin? Sifat sertifikatini 
oldindan so’rash mumkin. Agar sertifikat noqonuniy yo’l bilan olingan bo’lib, qalbaki bo’lsa-
chi? 
Tovarni ishlab chiqargan firmaga telefon qilib yoki xat bilan murojaat qilish, iste’molchi 
xuquqini buzgani uchun sudga murojaat qilishi va boshqa yo’llarni tanlash mumkin. Lekin 
bunday tadbirlar uchun sarflangan vaqtga olingan natija arzimasligi mumkin, ya’ni vaqt nisbatan 
yuqori muqobil qiymatga ega bo’lishi mumkin. Shuning uchun odamlar ko’pincha 
aldanishganini bilishsa ham indamay qo’yaqolishadi. Xar birimiz «Olgan puling osh bo’lmasin» 
yoki «Egin, ichgin, to’ymagin!» deya noroziligimizni bildirib qo’ya qolamiz.
Shunday qilib, axborot asimmetrikligi tufayli bozor mexanizmini amal qilish printsipi 
buziladi. Sababi, narx haqidagi signal real ahvolni ifodalamay qo’yadi, real vaziyatni 
ko’rsatmaydi. Klassik misol tariqasida g’arbda juda ko’p iqtisodiy darsliklarda amerikalik 
iqtisodchi Jorj Akerlofning ishlatilgan avtomobillar bozoridagi vaziyatni bayon qiluvchi 
«Limonlar bozori» (1970y) nomli maqolasida keltirilgan holat ko’rsatiladi. 
Bozorda ishlatilgan, lekin ahvoli yaxshi avtomobillar mavjud. Bunday avtomobillarga 
xaridor 6000 doll. to’lashga tayyor. Sotuvchi esa 5000 dollardan yuqori har qanday narxga rozi. 
Lekin bozorda boshqa sotuvchilar deffektli avtomobillar – «limonlar» (amerikaliklar 
jargonida)ni sotishga xarakat qilishayapti. Ularga xaridorlar 2000 dollardan ortiq pul berishsa 
bo’ldi. Xaridorlar esa 3000 dollardan ortiq haq to’lamoqchi emas. Agar axborot simmetrik tarzda 
tarqalganda edi, birinchi guruxlar uchun ham, ikkinchi guruhlar uchun ham bozor, hamda o’z 
guruhi uchun bozor bahosi amal qilgan bo’lardi. Xamma gap shundaki, simmetriya yo’q. 
Faqat sotuvchigina o’z mashinasi haqida hamma narsani biladi. Xaridor esa hech narsani 
bilmaydi. Natijada o’rtacha baho 4500 doll. o’rnatiladi: (6000+3000):2=4500doll. Bunday baho 
bilan yaxshi mashina egalari o’z mashinalarini sotishmaydi, «Limonlar» esa real bahosidan 
yuqori narx bilan sotiladi. «Limonlar» bozordan sifatli tovarni siqib chiqarishadi. Bu xolat 
iqtisodiy nazariyada «nobop tanlov» deb yuritiladi. Aynan ana shunday tanlovni amalga 
oshishidan manfaatdor shaxslar axborotni assimetrik tarqalishidan manfaatdor. 
Xuddi shunday holatni sug’urta jarayonida ham ko’rish mumkin. Bunda ham sug’urta 
qildirayotganlar nimani sug’urta qildirishsa uni holatini boshqalardan yaxshi bilishadi. Sug’urta 
qildirishda esa har bir sug’urta qildiruvchi o’z manfaatidan kelib chiqib ko’proq sug’urta puli 
olishni ko’zlaydi.
Ikkinchi tomondan, sug’urta qildirganlar ko’pincha sug’urta qilingan ob’ektga nisbatan 
befarqliklarini kuchaytirishlari mumkin. Masalan, avtomobilini sug’urta qildirganlar endi 
avvalgidek ehtiyot choralarini ko’rishga urinishmaydi. Sug’urta kompaniyalari ehtiyot choralari 
ko’rishga rag’batni yo’qolishi bilan bog’liq qo’shimcha xarajatlar qilishlariga to’g’ri keladi.
Oxir oqibat shunday holat kelib chiqishi mumkin-ki, sug’urta faoliyati xarajatlarni qoplay 
olmay qoladi. Lekin sug’urta faoliyati jamiyat uchun zarur.
Axborot asimmetriyasi doimo mavjud bo’ladi. Chunki bozor iqisodiyoti raqobatga 
tayanar ekan, raqobatda g’olib chiqish yoki hech bo’lmaganda yutqazmaslik bu insonning tabiat 
tomonidan berilgan muhim xislati - o’zini saqlash instinkti bilan bog’liq.

---

Bozorda hamma aldanishdan, zarar ko’rishdan qo’rqadi. Sotuvchi mahsulotini iloji 
boricha qimmatroqqa sotishga, xaridor esa arzonroqqa olishni istaydi.
Tovar ishlab chiqaruvchi kelajakda talabni qanday o’zgarishini oldindan sezish, 
payqashga harakat qilib, tovarga talab yuqorilik paytida ko’proq ishchlab chiqarib yuqori narxga 
sotish uchun harakat qiladi. Shu bilan birga raqobatchilar ham shunday tovarlarni ishab 
chiqarayotgan bo’lib, u orqada qolgan bo’lishi o’z tovarlarini arzimagan pulga sotishi mumkin. 
Raqobatni kimni foydasiga hal bo’lishi aynan axborotni kimni qo’lida bo’lishi va unlan qay 
darajada mohirlik bilan foydalagishiga bog’liq. Shuning uchun natijasi noaniq. Noaniqlik esa 
odamlarni o’z iqtisodiy faoliyatlarida tavakkal qilishga majbur qiladi. Uning natijasi ham noaniq.
Shunday qilib axborot asimmetriyasi nobop tanlov bilan birga yana bir salbiy oqibat