Iqtisod moliya

 Tarqatma materiallardan namunalar 
 
Oligopogiya
 
 
 
 
ko’rsatkichlar
 
Mukammal 
raqobat
 
Monopolistik 
raqobat
 
Bir xil mahsulot 
bilan 
oligopogiya
 
Tabaqalashgan 
mahsulot bilan 
oligopogiya
 
Monopoliya
 
Firmalar soni 
Juda ko’p
 
Ko’p
 
Uncha ko’p 
bo’lmagan 
etakchi firmalar
Uncha ko’p 
bo’lmagan 
etakchi firmalar
 
Bitta
 
Tabaqalashgan 
yoki bir xil 
mahsulot 
Bir xil
 
Tabaqalashgan
Bir xil
 
Tabaqalashgan
 
Noyob, yaqin 
o’rinbosar yo’q
Tarmoqqa kirish 
osnligi
 
Oson, to’siqlar 
yo’q
 
Nisbatan oson, 
to’siqlar kam
 
Qiyin to’siqlar 
mavjud
 
Qiyin to’siqlar 
mavjud
 
Bozorga kirish 
to’silgan
 
Narx belgilash 
imkoniyati
 
Yo’q
 
Mahsulotni 
tabaqalashtiril 
ganda ayrim 
paytlarda , ba’zi 
bir holatlarda
 
Narx belgilashda
etakchilik va 
bitim tuzish 
imkoniyatiga 
ko’ra ma’lum 
darajada ta’sir 
ko’rsatadi.
 
Narx belgilashda 
etakchilik va 
bitim tuzish 
imkoniyatiga 
ko’ra ma’lum 
darajada ta’sir 
ko’rsatadi
 
Katta, talabga 
bog’liq
 
Baxosiz raqobat
 
Yo’q
 
Ma’lum bir 
darajada 
Ma’lum bir 
darajada 
Kata
 
Reklama, 
jamoatchilik 
bilan aloqalar
 
Misollar 
Qishloq 
xo’jalik 
mahsulotlari, 
baliq, akyiya 
va 
obligatsiyalar 
Chakana 
savdodagi kichik
magazinlar 
kiyim-kechak, 
poyafzal ishlab 
chiqarish
 
Po’lat, pivo, 
alyuminiy, mis
Avtomobil, 
alkogolsiz 
ichimliklar, 
sovun, don, 
maishiy 
elektronika
 
Suv, gaz, elektr 
ta’minoti, telefon
va boshqa 
komunal 
xizmatlar
 
 
 
 

---

Bozorning funktsiyalari 
Chizmadagi bo’sh kataklarni to’ldiring. 
 
 
Ijtimoiy infratuzilmani rivojlanishi 
Ishga tushirildi 
Qurilgan tarmoqlar
Yilla
r, chora
klar 
Turar joy ming. 
kv. m. 
Maktablar, 
o’quvchi 
o’rin
lari 
Akademik 
lits
eyla
r, 
o’quvchi 
o’rin
lari 
Kasb-hunar 
kolle
jla
ri 
o’quvchi 
o’rin
lari 
Kasalxona, 
o’rinjoy-lari 
Poliklinika
la
rga 
tashr
if 
buyuruvchilar 
soni 
Suv quvurlari, 
km. 
Gaz quvurlari, 
km. 
02/I 1116,5 352 
600 
7050 
- 
200 303,5 511,2 
02/I-II 3783,7 5243 
1200 
9950 
80 
2905 1044,5
1730,2 
02/I-III 6178,1 11674 
2250 
59155 
80 
9940 
1521,4
2994,0 
02/I-IV 7572,0 18932 
5175 
86610 300 
16845 1960,6
3380,2 
03/I 1131,4 1430 
- 
- 
- 
340 282,2 506,1 
03/I-II 3436,3 4553 
- 
12600 160 
8260 1352,4
2090,8 
03/I-III 5466,4 14172 
2725 
62660 160 
8260 
1352,4
2090,8 
03/I-IV 6739,7 22127 
4375 
94190 160 
15460 1747,5
2982,9 
Manba: O’zR Davlat statistika qo’mitasi 
Javoblar:
 Asosiy tayanch tushunchalar:
J 1b); 2v); 3a); 4d; 5g; 6j); 7yo); 8e); 9z); 
 Masala va mashqlar: 
1. Bozorning vujudga kelishining asasiy ikki sharoiti bu: ijtimoiy mehnat taqsimoti va 
xususiy mulkka asoslangan tovar ishlab chiqaruvchilarni iqtisodiy jihatdan alohidalashuvi. 
2. Birinchi bozorning bir kunlik savdo oboroti 120 mln so’mlik, ikkinchisiniki esa 139,5 
mln so’mlik , oylik savdo oboroti muvofmq ravishda birinchi bozorni 3120 mln so’mlik , 
ikkinchi bozorniki 3627 mln so’m . Ikkinchi bozorda savdo o’rinlari 100 taga kam bo’lishiga 
qaramay ko’proq oldi-sotti qilingan. Ikkinchi bozorning hajmi katta.
3. a),yo),i) – uy xo’jaligi 
Bozor 
funktsiyalari 
Narxni 
shakllantirish 
Sog’lomlashtiri 
 
Axborot berish 
 
Vositachilik 
Resurslarni 
samarali
taqsimlash 
 
Nazorat qilish 
 
 

---

b),v),d),j),z) – firma, korxona 
g),e) – davlat(hukumat) 
y),k) – moliyaviy institut 
4. a, g, e, j – bozor faoliyati 
b, v, d – nobozor faoliyati
5. a) 1,3,4,6,9,13 
b) 2,5,8,11,12,14,16 
v) 7,10,15 
T/N
1T; 2N; 3T; 4T; 5T; 6N; 7N; 8T; 9T; 10T; 11N; 12N; 
Testlar 
Javob: 1g, 2d, 3a, 4b, 5b, 6g, 7v, 8a.
 

---

X BOB. TALAB VA TAKLIF NAZARIYASI 
 
«Talab va taklif» degan so’zni to’tiqushga o’rgatsangiz bo’ldi, qarabsizki oldingizda 
iqtisodchi turibdi. Bu zaxarxanda hazilda jon (xaqiqat) bor deya boshlashadi talab va taklifni 
tadqiq etishni Makkonnell K.R. va Bryu S.L. Haqiqatdan ham iqtisodiyotda eng ko’p 
takrorlanadigan, diqqat qaratiladigan tushuncha-bu talab va taklif. Aynan talab va taklif ayrim 
iqtisodiy muammolarnigina emas, balki butun iqtisodiy muammoni qamrab oladi. Talab va 
taklif, ularning nisbatiga ko’ra soha, tarmoqlar qolaversa butun mamlakat miqyosida resurslar 
taqsimlanadi, ishlab chiqarish tarkibi shakllanadi. 
Shuning uchun ham talab va taklifni alohida diqqat bilan o’rganishimiz zarur. Bu bobda 
biz talab va taklif mazmuni, ularning o’zgarishiga ta’sir etuvchi omillar, talab va taklif elastikligi 
nima, bu iqtisodiy ko’rsatkichdan qanday maqsadda foydalaniladi, iste’molchi tanlovida naflilik, 
baho qanday rol o’ynaydi bozor muvozanati qanday tarzda o’rnatiladi, u ishlab chiqarishga 
qanday ta’sir qiladi va boshqa savollarga javob topishni o’rganamiz. 
Resurslarni taqsimlanishi bozor orqali narx asosida yuz beradi. Ana shu jarayon qanday 
yuz berishini ko’rib chiqamiz.
 
1-§. Talab va uning o’zgaruvchanligi. 
Talab elastikligi
 
 
Bozor, eng avvalo iste’molchi bilan ishlab chiqaruvchi, xaridor bilan sotuvchi o’rtasidagi 
ayirboshlash oldi-sotdi munosabati sifatida maydonga chiqadi. Xaridorning bozordagi harakati 
talab, sotuvchiniki esa taklif shaklida namoyon bo’ladi. 
Bozor iqtisodiyotida «talab» bilan «taklif» fundamental, asosiy tushunchadir. 
Talab — bu pul mablag’lari bilan ta’minlangan ehtiyojning bozorda namoyon 
bo’lishidir. Boshqacha aytganda talab to’lov qobiliyatiga ega bo’lgan ehtiyojdir. Ko’ylak 
olgingiz keldi, lekin pulingiz bo’lmasa, u xohishligicha qoladi, pul bo’lgandagina u talabga ay-
lanadi. 
Talab o’z ichiga aholining iste’mol buyumlari va xizmatlarga, tovar ishlab 
chiqaruvchilarning iqtisodiy resurslarga talabi, turli tashkilot, muassasalar talablarini oladi. 
Ayrim xaridor, turli iste’molchilar, guruhiy yoki butun mamlakat miqyosida xarid qilib olishni 
xohlayotgan aniq turdagi tovar hajmi talab qilingan tovar miqdori deyiladi. Iste’molchilar xarid 
qilishni xohlayotgan tovarlar bilan xaridorlar tomonidan real sotib olingan tovarlar miqdorini 
farqlash kerak. Chunki, ular mos kelmasligi mumkin. Sababi, xohlaganlariga qaraganda kamroq 
sotib olishlari mumkin. Bu shu tovarni sotib olish uchun zarur miqdorda pulga ega emasliklarini 
ko’rsatadi. 
Odatda, talab deganda eng avvalo, aholi talabi nazarda tutiladi. U yuqori darajada 
dinamizm — o’zgarishi bilan ajralib turadi. Aholi talabiga ko’ra ishlab chiqarish talabi 
shakllanadi. 
Umuman iste’molchilar talabini ikkiga bo’lish mumkin: 
1. Individual talab — ayrim alohida xaridorning talabi. 
2. Bozor talabi — xaridorlarning turli xil tovarlarni sotib olishga bo’lgan talablarining 
yig’indisi. Tovarlar va xizmatlarga bo’lgan talablarni xarakteri va boshqa jihatlaridan qarab turli 
guruhlarga bo’lish mumkin. Jamiyat miqyosida talabni, o’z navbatida iste’molning maqsadiga 
ko’ra ikki guruhga bo’lish mumkin: iste’mol mollariga talab, iqtisodiy resurslarga talab. Iste’mol 
mollari aholini ehtiyojini qondirsa, resurslar esa ishlab chiqarish ehtiyojini qondiradi. Qanday 
ehtiyojlarni qondirishlariga ko’ra talab quyidagi guruhlarga bo’linadi: 
1. Fiziologik talab — oziq-ovqat, kiyim-kechak, turar joy, shunga o’xshashlar. 
2. Ijtimoiy-psixologik talab — obro’-e’tibor, moda va boshqalar. 
3. Iqtisodiy talab — daromad, narx-navo va shunga o’xshashlar. 

---

4. Sotsial talab — turmush darajasi, jamiyatdagi muhit va bosh-qalar. 
Tovarlar va xizmatlarga bo’lgan talabning qondirilish darajasiga qarab: 
qondirilishi kechiktirilgan talab, barqaror qondirilgan talab, normal talab, aynigan 
talablarga bo’linadi. 
Kechiktirilgan talab nosog’lom iqtisodiyot va muvozanati buzilgan bozorga xos. Uning 
ortib borishi iqtisodiy tanglikni, inqi-rozni yanada chuqurlashtiradi, inflyatsiyani kuchaytiradi. 
Korxona, tashkilot, aholi qo’lida to’plangan pul bozorga tazyiq o’tkazadi. 
Talab borgan sari o’sib boradi. Buning sababi: 
— ehtiyojlar o’sib boradi; 
— daromadlar o’sadi; 
— mehnat unumdorligi va ishlab chiqarish o’sadi. Muvofiq ravishda taklif o’sadi; 
— madaniyat yuksalib boradi. 
Talab odatda tez o’zgaradi. Talab o’zgarishi deganda u yoki bu tovarga bo’lgan talabning 
absolyut miqdorining o’zgarishi tushuniladi. 
Tovarlar va xizmatlarga bo’lgan talabning o’zgarishiga juda ko’p omillar ta’sir qiladi. 
Ularning barchasini sanab o’tish qiyin. Lekin asosiylarini ko’rsatish mumkin. 
1.Talabga, eng avvalo narx ta’sir qiladi. Talab bilan narx o’zaro funktsional bog’langan 
bo’lib, birining o’zgarishi, albatta ikkinchisida namoyon bo’ladi. Ko’p omillarning o’zgarishi 
oxir-oqibat narx o’zgarishi orqali yuzaga keladi. 
2.O’rinbosar tovarlarning narxi. O’rinbosar yoki bir-biriga bog’liq tovarlarning bo’lish 
yoki bo’lmasligi talabga katta ta’sir ko’r-satadi. 
Asosiy tovarning narxi yuqori bo’lib, o’rinbosar tovarlarni narxi arzon bo’lsa, o’rinbosar 
tovarlarga talab ortadi yoki aksincha. Masalan, sariyog’ bilan margarin, qo’y go’shti bilan mol 
go’shti va h.k. 
Yana shunday tovarlar borki, ular bir-birini to’ldiruvchi hisoblanadi. Aytaylik, benzinning 
narxi past bo’lsa, mashinada ko’p yuriladi, u o’z navbatida motor moyiga bo’lgan talabni 
ko’paytiradi. Aksincha, benzin narxining oshishi motor moyiga bo’lgan talabni kamaytiradi. 
Demak, benzin va motor moyiga bo’lgan talab bir-biriga bog’liq, bir-birini to’ldiradi. 
3.Xaridor didi, ta’bi, moda o’zgarishi. Mavjud tovar turi uchun iste’molchilar didining 
o’zgarishi yoki afzal ko’rish, ya’ni modaning xaridor didiga mos kelishi shu tovarga bo’lgan 
talabning ortishiga sabab bo’ladi. Yoki aksincha holat yuz berishi mumkin. 
4.Xaridor daromadi. Ta’kidlab o’tganimizdek, talab haqida gapirganimizda to’lov 
qobiliyatiga ega bo’lgan talabni nazarda tutamiz. Shuning uchun uni hajmiga ta’sir qiladigan 
muhim omil aholi daromadi. 
Xaridorlar daromadining o’zgarishi kundalik ehtiyoj mollariga qaraganda uzoq muddat 
foydalanish mumkin bo’lgan tovarlarga ko’proq ta’sir qiladi. 
Boshqacha aytganda daromadning o’sishi sanoat tovarlariga mebel, gilam, changyutgich, 
televizor, musiqa asboblari va boshqalarga bo’lgan talabni oshiradi. 
5.Kutiladigan o’zgarishlar. 
Hozirgiga nisbatan tovarlarning kelgusi narxi va bo’lg’usi daromad iste’molchilarning 
talabini o’zgartiradi. 
Kelajakda narxlar ko’tarilishi kutilsa, xaridorlar kelajakda daromadlarini yo’qotmaslik 
uchun tovarlarni ko’proq sotib olishga harakat qiladilar. Talab ortadi. Aksincha, narx tushishi 
yoki daromadning kamayishi kutilsa, joriy talab pasayadi. 
6.Demografik omil. 
Bozordagi talabga xaridorlar soni, yoshi, jinsi, ma’naviy ahvoli, mintaqaviy, milliy 
psixologik omillar ham ta’sir qiladi. 
Mintaqaviy omilga iqlim sharoiti, ishlab chiqarishning tuzilishi, mahalliy urf-odatlar, 
milliy omilga mamlakat doirasida ehtiyojning yuksalish darajasi, umumiy iste’mol darajasi, 
milliy-diniy an’analar va ko’nikmalar, xalqaro tovar reklamasi va axborotlarning mavjudligi va 
boshqalar kiradi. Natijada bir mamlakatda yaratilgan tovarlarga talab, shu tovar yo’q, ya’ni 
ishlab chiqarilmaydigan mamlakatda ham talab uyg’otadi. 

---