Iqtisod moliya

teng mehnatga teng ish haqi printsipi amalga oshadi. 
Mehnat bozorida monopoliya ham o’z kuchini ko’rsatadi. Mehnatga monopoliya ishga 
yollovchilarni ishchilarga o’z shartlarini, ayniqsa mehnatga haq to’lash bo’yicha o’z amrini 
o’tkazishga urinishda namoyon bo’ladi. Ular ishsizlikdan manfaatdor. Ishchilar o’z navbatida 
turli yo’llar bilan ish haqini ko’paytirishga, eng avvalo kasaba uyushmalari yordamida harakat 
qiladilar. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ana shu manfaatlar to’qnashuvi ish haqi darajasini o’zgarib 
turishiga olib keladi. Shunday qilib, ish haqi birinchidan, ish kuchini takror ishlab chiqarish 
uchun zarur bo’lgan ne’matlar miqdori va narxiga, ikkinchidan, mehnat bozoridagi vaziyatga 
bog’liq. 
Real 
ish 
haqi
Taklif 
Talab 
Ish kuchi miqdori 

---

3-§. Ish haqi va uni tashkil etish shakllari 
 
Bozor iqtisodiyoti har bir iqtisodiy sub’ektning daromad topishga intilishi uchun qulay 
imkoniyat yaratadi. 
Har bir daromad shakli faqatgina ishlab chiqarish yoki xizmat ko’rsatish bilangina emas, 
balki ishlab chiqarish omillarining oldi-sotdisini amalga oshiradigan o’z bozori mavjudligiga 
ham bog’liq. Ishlab chiqarish omili bo’lgan mehnat esa mehnat bozorida oldi-sotdi qilinadi. 
Mehnat omili egasi bo’lgan ishchi kuchining daromadi ish haqi tarzida yuzaga chiqadi. Ish haqi 
esa mehnat bozoridagi talab va taklif asosida shakllanadi. Bozor bir tomonda o’z tovari — ishchi 
kuchi bilan sotuvchi, ikkinchi tomonda —uni oluvchi, ishga yollovchi. Ular o’rtasidagi 
kelishilgan narx bu — ish haqidir. Ish haqi iqtisodiy nazariyada tor va keng ma’noda talqin 
qilinadi. 
U mehnat tushunchasiga yondashish bilan bog’liq. Keng ma’noda ish haqi bu — atama: 
a) turli kasb egalari; b) bilim olish uchun katta xarajatlar talab qiladigan malakali mutaxassislar; 
v) aholiga turli maishiy xizmat ko’rsatadigan (sartarosh, uzoq muddat foydalaniladigan maishiy 
asboblar, texnika ta’miri va boshqalar) kichik korxona egalari kabilarni mehnatiga to’lanadigan 
haq tushuniladi. Bunda ish haqiga gonorar, mukofot va mehnatning boshqa turdagi taqdirlashlari 
ham kiradi. 
Tor ma’noda esa, ish haqi stavkasi (darajasi), ya’ni mehnatga ma’lum vaqt, soat, kun, 
hafta va hokazo mobaynida to’langan haq tushuniladi. Ish haqiga bunday yondashish umumiy 
ishlab topilgan daromad bilan ish haqini farqlash imkonini beradi. Ish haqining umumiy hajmi 
ish haqi stavkasi va ishlangan vaqt miqdoriga bog’liq. Shu bilan birga, pul shaklidagi yoki 
nominal ish haqi bilan real ish haqi o’rtasidagi farqni aniqlash ham zarur. Nominal ish haqi — 
pul shaklida olingan ish haqidir (soat, kun, hafta, oy davomida). Real ish haqi — bu pul 
shaklida olingan nominal ish haqining sotib olish mumkin bo’lgan tovarlar va xizmatlar 
miqdorida ifodalanishidir. Boshqacha aytganimizda, real ish haqi nominal ish haqining xarid 
quvvatini ko’rsatadi. Real ish haqiga nominal ish haqi darajasi, soliqlar hamda narxning 
o’zgarishi ta’sir qiladi. 
Bozor iqtisodiyoti mehnat omili va boshqa omil egalari uchun stimul yaratadi. (Stimul 
deb qadimgi Rimda chorva hayvonlarini haydash uchun ishlatiladigan uchli tayoqni aytishgan. 
Keyinchalik, stimul insonni ishlashga undashini nazarda tutadigan bo’ldi.) Mehnat omili uchun 
stimul ish haqining turli shakllari va sistemalarini qo’llash orqali erishiladi. Eng avvalo, ish 
haqining ikki shakli: vaqtbay va ishbay shakli qo’llaniladi.