Iqtisodiy bilim asoslari

FAOLLASHTIRUVCHI SAVOL VA TOPSHIRIQLAR
Markaziy bank
Tijorat banklari
BANK
http:eduportal.uz

---

65
Yevropadagi ilk pul almashtiruvchilar savdo maydonlarining gavjum 
joylarida kursi qo‘yib ishlaganlar. Shuning uchun ham bank so‘zi 
italyanchadagi banco - ya’ni kursi so‘zidan kelib chiqqan.
Bank aholi, firma va korxonalarga pul va qimmatli qog‘ozlar bilan 
bog‘liq bo‘lgan turli xizmatlar ko‘rsatuvchi moliyaviy muassasadir. 
O‘zbekistonning bank tizimida rivojlangan mamlakatlar bank tizimidagi 
barcha amaliyotlar amalga oshiriladi. Xususan, mamlakatimizda banklar:
— pul va qimmatbaho qog‘ozlarni muomalaga chiqaradi (emissiya 
qiladi);
— aholi va firmalar mablag‘larini saqlab beradi;
— aholi va firmalarga ma’lum foiz evaziga qarz beradi; 
— turli qimmatbaho buyumlarni saqlab beradi; 
— boshqa davlatlar pullarini sotib oladi va sotadi;
— qimmatbaho qog‘ozlarni sotib oladi va sotadi;
— to‘lov va hisob-kitob ishlari bo‘yicha xizmat ko‘rsatadi. 
Bank o‘ziga xos umumiy jamg‘arma bo‘lib, aholi qo‘lida “ishlamay 
yotgan” pullarni “ishlashga” majbur qiladi. Jamg‘arilgan pullarni, 
pulga muhtoj bo‘lgan tadbirkorlarga ma’lum foiz evaziga qarzga beradi. 
Tadbirkorlar esa, o‘z navbatida, bu pullarni ishlab chiqarishga sarflab, 
iqtisodiy ne’mat yaratadi. Shu tariqa, bank iqtisodiyotning rivojiga hissa 
qo‘shadi.
Odatda banklar ikki turga bo‘linadi: markaziy bank va tijorat banklari. 
Markaziy va tijorat banklari birgalikda mamlakatning ikki pog‘onali 
bank tizimini tashkil qiladi. Markaziy bank davlatga qarashli bo‘lishi 
ham, qarashli bo‘lmasligi ham mumkin. Markaziy bank davlatga qarashli 
bo‘lgan holatda, unga davlatning asosiy banki sifatida davlat ahamiyatiga 
ega huquq va vazifalar yuklatiladi. Markaziy bank quyidagi vazifalarni 
bajaradi:
— mamlakat milliy valutasini va qimmatli qog‘ozlarni muomalaga 
chiqaradi; 
— mamlakatda pul muomalasini tartibga solib, muomaladagi pul 
miqdorini nazorat qiladi;
— tijorat banklariga ma’lum foizda qarz beradi;
— chet el valutalarining milliy valutaga nisbatan kursini belgilaydi;
— tijorat banklari faoliyatini nazorat qiladi;
— mamlakatning pul va oltin zaxiralarini saqlaydi.
Shu bois, markaziy bank — “banklarning banki” hisoblanadi va u 
faqat tijorat banklariga xizmat ko‘rsatadi.
O‘zbekistonda Markaziy bank davlatga tegishlidir. 
Tijorat banklari aholi, firma va tashkilotlarga xizmat ko‘rsatadi. 
Tijorat banklari:
5– E. Sariqov, B. Xaydarov
http:eduportal.uz

---

66
— markaziy bankdan qarzga pul oladi;
— pul mablag‘larini saqlaydi va jamg‘arishda ko‘maklashadi;
— pulga muhtoj bo‘lgan mijozlarga qarz (kredit) beradi;
— chet el valutalarini sotib oladi va sotadi;
— qimmatli qog‘ozlarni sotib oladi va sotadi;
— o‘z mijozlarining pul bilan bog‘liq hisob-kitob ishlarini bajaradi.
Bankka qo‘yilgan mablag‘ omonat yoki depozit deb yuritiladi. Bankka 
mablag‘ qo‘ygan mijozlar omonatchilarga aylanadilar. Agar bank 
omonatchilarning pul mablag‘larini ularga ma’lum haq (foiz) to‘lash 
sharti bilan ma’lum muddatga saqlab berish majburiyatini olsa, bunday 
omonatlar muddatli depozitlar deb yuritiladi. Agar bank omonatni 
istalgan payt omonatchiga qaytarish majburiyatini olgan bo‘lsa, bunday 
omonat joriy depozit deb yuritiladi. Birinchi holda bank mijozining pul 
mablag‘ini jamg‘arishga va buning evaziga foiz ko‘rinishidagi daromad 
olishiga ko‘maklashsa, ikkinchi holda esa mablag‘ni saqlashga, mijozning 
birinchi talabiga ko‘ra qaytarishga yoki biror to‘lovni amalga oshirishga 
yordam beradi.
“Qarz” bank tilida kredit deb ataladi (lotinchada creditum – qarz 
ma’nosini anglatadi). Albatta, bank mijozga qarz berib turganligi uchun 
mijoz bankka qarz haqi to‘laydi. Qarz haqi — kredit foizi deb ataladi. 
Kredit foizi miqdori yillik foiz stavkasiga qarab belgilanadi. 
Masalan, kichik korxona bankdan 40 million so‘mni bir yil muddatga 
20% yillik foiz stavkasi bilan olgan bo‘lsin. Demak, korxona bir yildan 
so‘ng 40 million so‘mni qaytarish bilan birga, bankka qarzning 20% 
miqdorida, ya’ni 40000000•20%=8000000 so‘m miqdorda qo‘shimcha haq
ham to‘laydi. Agar bu qarzni ikki yilga olgan bo‘lsa, kredit foizi miqdori 
ikki marta ko‘p bo‘ladi, ya’ni 16000000 so‘mni tashkil qiladi va hokazo.
Umuman olganda, olingan qarz, kredit miqdori — P, yillik foiz 
stavkasi — r, olingan qarzni qaytarish muddatini — t deb olsak, u holda