“Iqtisodiy ta’limotlar tarixi” fanidan muammoli ma’ruza matnlari to’plami T.: Tmi, 2003. bet

93 

---

2. J.S.Millning qiymat, baho, pul. Kapital va foyda to’g’risidagi 
nazariyalari. 
 
J.S.Mill fikri bo’yicha, boylik almashuv qiymatga ega bo’lgan ne’matlardan 
tashkil topadi. «Evaziga hech nima olib bo’lmaydigan narsa, u qanchalik foydali yoki 
zarar bo’lmasin, boylik hisblanmaydi… Masalan, havo inson uchun mutlaq zarur 
hisoblansada, bozorda hech qanday narxga ega emas, negaki uni tekinga olish 
mumkin». Ammo ne’matlarning cheklanganligi his qila boshlansa, ular darhol 
almashuv qiymatga ega bo’ladi. Tovar qiymatning puldagi ifodasi uning bahosi 
hisoblanadi. 
Pulning qiymati unga sotib olinishi mumkin bo’lgan tovarlar miqdori bilan 
o’lchanadi. «Boshqa barcha sharoitlar bir xil bo’lganda pulning qiymati pul 
miqdoriga teskari mutanosiblikda o’zgaradi: pul miqdorining har qanaqasiga 
ko’payishi uning qiymatini pasaytiradi, pulning har qanaqasiga kamayishi esa uning 
qiymatini bir xil mutanosiblikda oshiradi… Bu – pulning maxsus xususiyati». 
Qachonki pul mexanizmi buzilsa, faqat shundagina iqtisodiyotda pulning ahamiyati 
sezila boshlaydi. 
Baho bevosita raqobat asosida o’rnatiladi. Raqobat esa xaridor arzon olishga, 
sotuvchi esa qimmat sotishga intilishi sababli kelib chiqadi. Erkin raqobatda bozor 
bahosi talab va taklif darajasiga qarab o’rnatiladi. Aksincha, «monopolist o’z 
ixtiyoricha xohlagan yuqori bahoni o’rnatishi mumkin, faqat u xaridor sotib olishi 
yoki xohshi mumkin bo’lgan bahodan yuqori bo’lmasa bas; ammo bunga u faqat 
taklifni kamaytirish yo’li bilan erishishi mumkin». 
Uzoq davr mobaynida tovar bahosi uning ishlab chiqarish xarajatlardan past 
bo’lishi mumkin emas, negaki hech kim o’z zarariga ishlashni xohlamaydi. Shuning 
uchun talab va taklif o’rtasidagi barqaror muvozanat «qachonki buyumlar bir-biriga 
faqat ularning ishlab chiqarish xarajatlariga mos ravishda ayriboshlangandagina 
o’rnatiladi».