Iqtisodiy ta'limotlar

16.4. Uesli Kler Mitchell g`oyalari 
U Veblenning shogirdi bo`lib, iqtisodiyotda siklik xodisalar-ning 
tadqiqotchisi sifatida mashhurdir (bu iqtisodiyotda konyunktur-statistik 
institutsionalizm oqimi hisoblanadi). Mitchell ustozi Veblendan tadqiqotning 
genetik uslubini meros qilib oldi, uningcha iqtisodiy xodisalarni belgilovchi 
omillar bu ijtimoiy psixologiya, an'ana va urf-odatlardir, shu sababli tadqiqot 
predmeti sifatida odamlarning jamiyatdagi hulqi o`rganilishi kerak. 
Shuningdek, ustozning ishlab chiqarish va biznes o`rtasidagi qarama-qarshilik 
to`g`risidagi fikri ham qabul qilingan, bu ishlab chiqarish va narxlar faoliyati 
harakatidagi farqlarning sababini ko`rsatadi. 
Bu olim iqtisodiy ko`rsatkichlar, raqamlar, bu ko`rsatkichlar 
o`zgarishidagi qonuniyatlar bilan shug`ullandi, kapitalistik iqtisodiyotni tartibga 
solishda ulardan foydalanishning yo`llarini izladi. Ammo, u kapitalizm qarama-

---

288 
qarshiliklarini hal qilish yoki uni yaxshilash to`g`risidagi nazariyalarni 
yaratmadi. U iqtisodiyotga ta'sir etuvchi omillarni aniqlashga intildi, bular, 
uning fikricha, moliya, pul muomalasi va kredit kategoriyalari edi. Bu 
kategoriyalarni tartibga solish yo`li bilan iqtisodiyotga ta'sir etish, hatto siklik 
tebranishlarni o`zgartirish, oldini olish mumkin, deydi u. U o`zining "Iqtisodiy 
nazariya tiplari to`g`risida leksiyalar" (1935) asarida iqtisodiy masalalarni 
madaniyat va sotsiologiya muammolari bilan o`zaro aloqada, ammo asosan 
psixologik tahlil asosida tadqiq etadi. Siyosiy-iqtisodiy institutlar to`g`risidagi 
ta'limot sifatida qaraladi. Kapitalistik ishlab chiqarishni tartibga solish zarurligi, 
Mitchell ta'limotining bosh xulosasidir. 
Mitchell institutsionalizmi Veblen nazariyasidan, birinchidan, tanqidiy 
emasligi bilan, ikkinchidan abstrakt nazariyasi bo`lmasdan, o`sha davrning 
empirik tadqiqoti ekanligi bilan farq qilar edi. U o`z asarlarida inqirozsiz 
"amaliy sikl" masalalariga alohida e'tibor berib, inqirozlarning haqiqiy 
sabablarini bo`yab ko`rsatishga uringan, pul muomalasi muammolarini diqqat 
markazida tutgan. Moliya va pul muomalasi institutlarini insonlar hulqini 
tushuntirish uchun foydalaniladi. Uningcha, tadbirkorlar jamiyat manfaatlari 
emas, balki o`z foydalarini ko`paytirish uchun harakat qiladilar va bu axloqiy 
harakat oqlanadi, mavjud institutsiya (davlat, mulk va boshqalar) bunga imkon 
beradi. 
Insoniy jamiyat rivoji ayrim individlar taraqqiyoti shaklida emas, balki 
jamiyat 
a'zolarining 
kollektiv 
aloqalarining 
takomillashuvi 
sifatida 
xarakterlanadi. Bu aloqalar takomillashuvi shu institutsiyalarning evolutsiyasi, 
davlat institutlarinig rivoji hamda ularning iqtisodiyotga aralashuvi deb 
qaraladi. Kapitalizm qarama-qarshiliklarini yechishda davlat yo`li bilan tartibga 
solish eng qulay vosita deb qaraladi. Iqtisodiyotni o`rganishda matematika va 
statistikani keng qo`llash yo`li bilan, Mitchell "kichik va katta sikllar" 
davomiyligini hisoblab chiqdi. U o`zining hisob-kitoblariga asoslanib, 
kapitalizmning inqirozsiz rivojlanish modeli loyihasini yaratdi. Bu olimning 
tadqiqotlaridagi ijobiy tomonlar shundan iboratki, mamlakatlarning milliy 
xo`jaliklari bo`yicha boy faktik materiallar to`plandi, ular asosida natural va 
qiymat ko`rsatkichlarining rivojlanib boruvchi qatorlari yaratildiki, "dinamik 
qatorlar" tahlili nomini oldi. Bu tahlil asosida olingan jamlovchi ko`rsatkich va 
indekslar iqtisodiyotdagi haqiqiy ahvolni aks ettirgan va kapitalistik 
konyunkturani, ayniqsa ishlab chiqarishning ayrim tarmoqlaridagi holatni 
baholashlda ulardan foydalanilgan. 
Bu yo`nalish tarafdorlari sikllarni o`zaro aloqador parametrlarning ta'siri 
oqibatida vujudga keladi va kapitalistik ishlab chiqarish dinamikasini 
belgilaydi, deb qaraydilar. Shu sababli ular sikllarni tasodifiy yagona xodisa 
emas, balki doimiy kapitalizm iqtisodiyotiga xos xususiyat deb hisoblaydilar. 
Ular tadqiqot qilayotgan omillar qatoriga birinchilardan bo`lib muomala sohasi 

---

289 
ko`rsatkichlarini qo`yadilar, ya'ni narxlar, aksiyalar kursi, pul muomalasi va 
boshqalar. 
Inqirozlar inkor etiladi, bu amaliy sikllarni tan olish bilan isbotlanadi 
(unda inqirozlar yo`q). Iqtisodiy qatorlarning nazariy asosini bekamu ko`st deb 
bo`lmaydi. Masalan, 1929 yil arafasida Garvard maktabi vakillari tomonidan 
berilgan iqtisodiy ob-havo prognozi ("Konyunktur barometr") iqtisodiyot 
ravnaqi - "prosperity" bo`lgan. Ammo, amalda nima bo`lgani hammaga ma'lum 
(1929-33 yillardagi og`ir inqiroz). "Garvard barometri" uch egri chiziqdan 
iborat bo`lib, A) spekulatsiya indeksi; B) biznes indeksi; S) pul bozori 
indeksidir. O`tgan yillar tajribasi asosida egri chiziqlar harakati to`g`ri 
kelmaydigan lagalar (vaqt oralig`i) topilib, "barometr" mualliflari egri 
chiziqlarning yangidan chetga chiqishini aniqlash imkoni borligini va shu yo`l 
bilan iqtisodiy tushkunlikni ko`ra bilish va oldini olish mumkin deb 
o`ylaganlar. 
Mitchell tadqiqotlari empirik va institutsional uslublarning qorishmasi-
dan iborat. U iqtisodiy siklning amaldagi modelini loyihalashtirishga muvaffaq 
bo`la olmadi.
U. Mitchell o`z ustozining ilmiy xizmatlari va unga bo`lgan cheksiz 
hurmati sifatida "Veblen ta'limoti" asarini yaratdi, unda ustoz kitob va 
maqolalaridan ko`chirmalar ko`p keltiriladi, bu kitob Mitchell vafotidan keyin 
nashr etilgan. 
Siklik (davriy) o`zgarishlar nazariyasiga rus olimi N.D.Kondratyev 
(1892-1938) katta hissa qo`shdi. U jahondagi yetakchi kapitalistik deb nom-
langan mamlakatlar iqtisodiyotining ko`p yillik (100-150 yil) rivojlanishini 
tahlil etib, bu o`zgarishlarning bir yildan kam (fasliy), 3,5 yillik, 7-11 yillik 
savdo-vsanoat va 50-60 yillik katta sikllarini ajratib berdi. U 1929 yildagi 
"Buyuk depressiyani" oldindan (prognoz) aytib bergan, ammo, sovet davrida 
"kapitalizm qachon o`ladi" degan savolga "kapitalizm o`lar, ammo, qachon-
ligini ayta olmayman" deb javob berganligi uchun qatag`onga uchragan va otil-
gan. Bu olimning buyuk xizmatlari jahon iqtisodchilari tomonidan yuqori 
baholangan va amalda qo`llanilmoqda.