Iqtisodiy ta'limotlar

16.5. Ijtimoiy-institutsional yo`nalish evolutsiyasi 
 
Yuqorida institutsional yo`nalishning asosiy g`oyalari va dasturi ko`rib 
chiqilgan edi. Hozirgi davrda ham bu yo`nalish g`oyalari dolzarbligicha 
qolmoqda. Taniqli iqtisodchining iborasi bilan aytganda, "Veblen kostyumi 
yaxshi xizmat qilmoqda va u deyarli eskirmagan". Bu yo`nalishning otasi Veb-
len tomonidan ilgari surilgan ta'limotda hozirgi zamon jamiyatini qayta qurish, 
transformatsiya masalalari nihoyatda muhim o`rinni egallaydi. Ularning 
fikricha, ilmiy-texnika taraqqiyoti tufayli jamiyatdagi sotsial qarama-

---

290 
qarshiliklar yo`qolib boradi. Jamiyatning konfliktlarsiz evolutsiyasi, uning in-
dustrial jamiyatdan postindustrial, superindustrial yoki "neoindustrial", infor-
matsion jamiyat sari rivoji ro`y beradi. Texnik-iqtisodiy omillarni mut-
laqlashtirish tufayli yangi konvergensiya nazariyasini ilgari surish imkoni yara-
tildi (J.K.Gelbreyt, Pitirim Sorokin - AQSH, Raymond Aron - Fransiya, Yan 
Tinbergen - Niderlandiya). 
"Industrial", "postindustrial" jamiyat nazariyasi ikki sotsialistik va 
kapitalistik tizimni yagona tizimga keltiruvchi "konvergensiya" nazariyalari 
yangilik emas. Masalan, XIX asr oxirida nemis iqtisodchisi (yuqorida berilgan) 
V.Zombart "Hozirgi zamon kapitalizmi" asarida pluralizm, ya'ni turli sotsial tiz-
imlarni - kapitalistik, sotsialistik, mayda ishlab chiqaruvchilarni yagona plyural-
istik jamiyatga birlashtirish g`oyasini aytgan edi. 
J.K.Gelbreyt asarlarida bu fikrlar to`laroq ifodasini 
top-gan. Unda ikkala tizimda ro`y berayotgan umumiy 
o`zgarishlar qayd etiladi (rejalashtirishdan foydalanish, 
davlat va korporatsiya o`rtasidagi farqlarning yo`qolib bor-
ishi, tashqi muhitni o`rganish, fan va ta'limning mehnat 
taqsimoti o`sishida asosiy omil ekanligi va boshqalar). Asta-
sekin kapitalizmning "yomon" tomonlari sotsializmning 
"yaxshi" xususiyatlari bilan chirmashib ketishi kerakligi ay-
tiladi, "kapitalizm transformatsiyasi" ro`y berishi bashorat 
qilinadi. 
J.K.Gelbreytning asosiy asarlari quyidagilardir: 
"Mo`l-ko`lchilik jamiyati" (1958), "Yangi industrial jamiyat" (1967), "Iqtisodiy 
nazariyalar va jamiyat maqsadlari" (1973), "Pullar" (1975), "Ishonchsizlik asri" 
(1977). Bundan tashqari, olimning ko`pgina maqola va intervyulari ham bor. 
Superindustrial jamiyat to`g`risidagi g`oyalar amerikalik futurolog 
Tofflerning "Uchinchi to`lqin" kitobida bayon etiladi. Unda "yangi 
sivilizatsiya" davri vujudga keladi, deyilgan. 
Keyingi paytlarda neoinstitutsionalizm nazariyalari ham paydo 
bo`lmoqda. Bu nazariyalarda texnik omillarni mutlaqlashtirishdan chekiniladi 
va asosiy e'tibor insonga, sotsial muammolarga qaratiladi. Shunday yo`l bilan 
mulk huquqi (Ronald Kluz - AQSH), jamoat tanlovi (Jeyms Bukenen - AQSH) 
va boshqa nazariyalar vujudga keldi. Bu qarashlar natijasida rivojlangan 
mamlakatlarning iqtisodiy siyosati ham o`zgarmoqda, bu siyosat tobora 
kapitalizmni ijtimoiy tomonga burish sari bormoqda. 
Hozirgi davr institutsionalizmining asosiy g`oyasi shuki, inson 
postindustrial jamiyatning asosiy iqtisodiy omili, asosiy resursi sifatida qaraladi 
va yangi jamiyat shaxsni har tomonlama rivojlantirish uchun o`z siyosatini 
qayta ko`rib chiqishi kerak bo`ladi, XXI asr esa "inson asri" deb e'lon qilinadi.