Iqtisodiy ta'limotlar

17.2. E.Chemberlinning monopolistik raqobat nazariyasi 
Edvard Xeyting Chemberlin (1899-1967) o`z asarida monopoliyaning 
mohiyati, monopol baho va monopol foydaning yuzaga kelishining chuqur 
tahlilini bepradi. Uning fikricha, monopoliyaning mohiyati - bu taklif ustidan 
nazorat, bunda baho ustidan ham nazorat bo`ladi. 
Differensiatsiya kuchayib borgan sari har bir sotuvchi absolut (mutloq) 
monopoliyaga ega bo`ladi, ammo shu bilan birga, o`rnini bosa oladigan boshqa 
mahsulot ishlab chiqaruvchining nomukammal raqobatiga uchraydi. Shundan 
kelib 
chiqib, 
barchasotuvchilar 
"raqobatchi 
monopolistlar" 
bo`lib, 
"monopolistik raqobat" kuchlari ta'siri sharoitida ish yuritadilar. 
Chemberlin fikricha, bozorlar o`zaro bog`langan, chunki bir-biriga 
bog`liq bo`lmagan sotuvchilar vazifasi bir-biriga yaqin bo`lgan mahsulotlarni 
realizatsiya qilishda hamohangdirlar. Real hayotda bozorlar u yoki bu darajada 
nomukammaldirlar, shu sababli muvozanatga intilish to`g`risida gapirish o`ta 
soddalikdir. Natijada har bir sotuvchi monopolist deb hisoblanadi, uning o`z 
xaridorlari, "noyob" mahsulotini oluvchilar bo`ladi. Bozordagi monopolistik 
sifatida baholarni tartibga soladi. Bu esa tovarlar va xizmatlarning real taklif 
hajmi "sof" raqobat sharoitidagidan kam, bahosi esa yuqoriroq bo`ladi. Bu 
yerda mahsulot differensiyasi eng muhim shartdi. Bu kategoriyaning mohiyati 
shundaki, sotuvchilarning tovari (yoki xizmati) da boshqalarnikidan keskin farq 
qiluvchi belgisi bo`lishi kerakligidir. Bu belgi xaridor uchun real yoki xayoliy 
bo`lishi, aslida esa xuddi shu mahsulotga afzallik berilishiga olib kelishi shart. 
Bunday differensiatsiya bo`lgan sharoitda xaridorlar va sotuvchilar tasodifiy 
yoki tartibsiz juftlikka (bu sof raqobatda bo`ladi) birlashmaydilar, bu yerda 
afzallika asoslangan tanlov hal qiluvchidir. 
Sotuvchi -monopolist qo`shimcha xarajarlar qilish yo`li bilan 
sotilayotgan mahsulot hajmini oshirishi (bunda tovar bahosi pasayishi) 
mumkin. Boshqa xuddi shunday tovar sotuvchilar esa bu shuni darhol amalga 
oshira olmaydi deb raqobatdosh tovar markasi bahosini pasaytirish yoki 
yangisini i.ch. davomida, xuddi shunday choralar boshqa raqobatchi tomonidan 
qo`llanilishi mumkinligidan bexavotir bo`ladi. 
Raqobatning baholanmaydigan omillari qatoriga tovarlar sifati va 
reklama kiradi va ular individual yoki alohida xususiyatlarga egadir. 
Differensiatsiya mahsulotning o`z ma'lum xususiyatlari asosida shakllanishi, 
maslan, alohida xususiyatlar - fabrika markasi, firma nomi, qadoqlash yoki tara 
(agar ular bo`lsa) bo`yicha yoki sifat, shakl, rang, stil asosida individual 
xususiyatlari bilan belgilanadi. 
Reklama to`g`risidagi g`oyalarning dolzarbligi shundaki, ular hozirgi 
davrda ham o`z ahamiyatini yo`qotmagan. Reklama talabga ikki tomonlama 
ta'sir etadi, u ehtiyojni shakllantirishga ta'sir etadi va uning o`zgarishini ham 

---

295 
hisobga oladi. Reklama tufayli talab oshganligi sababli, belgilangan bahodan 
qat'iy nazar, mahsulot sotilish hajmi ortadi. Reklama ustasining san'ati 
gipnozchining san'atiga o`xshash bo`ladi. Agar xaridor holati ustidan nazorat 
o`rnatilsa, reklama uchun ketgan xarajatlar daromad oshishini ta'minlaydi. 
Ammo reklamani takrorlayverishdan samaradorlik cheksiz emas, daromadlar 
sotish xarajatlari oshgan sari kamayadi. 
Yuqorida keltirilgan masalalar bilan birga, chakana savdoda raqobatning 
baholanmaydigan qatoriga sotuvchining qulay joylashuvi, uning korxonasiga 
xos umumiy atmosfera yoki umumiy stil, ishni olib borish uslubi (manera), odil 
ishbilarmon sifatidagi obro`si, muloyimligi, epchilligi, xaridorlar va birga 
ishlayotgan bilan shaxsiy bog`lanishlari, muhim ahamiyatga ega.
Baholanmaydigan omillar majmuyi haqiqiy qiymat nazariyasi doirasida 
hisobga olinishi kerak. Sof raqobatda har bir sotuvchining bozori uning raqib 
bozori bilan qo`shilib ketadi; monopolistik raqobat sharoitida esa bozor 
boshqalardan ajralgan bo`ladi, buning hammasi birgalikda ishlovchi 
sotuvchilarning yagona bozorini emas, balki sotuvchilar o`rtasida (har biriga 
bittadan) taqsimlangan o`zaro bog`langan bozorlar tarmog`ini tashkil etadi. 
Sof raqobat sharoitida alohida sotuvchi bozori umumiy bozor bilna 
qo`shilib, faqat amaldagi baho bo`yicha istalgancha tovarni realizatsiya qiladi. 
Ikkinchi holatda tovarni sotish cheklanadi va yangi uchta omil: 1) baho; 2) 
mahsulot xususiyati va 3)reklamaga xarajatlar bilan belgilanadi. Mana shu 
omillar yordamida xaridorlarning iste'mol qarorlariga ta'sir etiladi. Bunda 
baholarni pasaytirish omili alohida ahamiyat kasb etadi, chunki tovarga baho 
pasayishi mahsulot sifati pasayishi tarzida qilinish ehtimoli bo`ladi. 
Monopolistik raqobatning o`ziga xos xususiyatlaridan biri shuki, bunda 
baholar raqobati yo`qotiladi, oqibatda "quvvatlar ortiqchaligi fenomeni"doimiy 
va odatdagi xodisaga aylanadi. Bu ortiqchalik "jazosiz" uzoq vaqt davomida 
ko`payib boradi, chunki u doim xarajatlardan kattaroq bo`lgan boholar hisobiga 
qoplanib turadi. Butun bozorning ma'lum qismini egallash darajasini 
ko`rsatuvchi bu ko`rsatkich (fenomen) faqat alohida patentlar va fabrika 
markalari bilangina qo`llanmasdan, boshqa, ya'ni obro`, ustalik, alohida 
mahorat kabi xodisalar bilan ham qo`llab-quvvatlanadi. Bu xodisalar erkin kasb 
ega (rassom, muzika) faoliyat sohasining bir qismi bo`lib, ular ham " monopol 
daromadlar nazariyasi" predmetidir.
Differensiatsiyalashgan mahsulot baho muammosi raqobatli talab va 
harajat egri chiziqlari doirasiga kiritilishi mumkin emas, bu avvaldan 
xulosalardagi xatolarga olib keladi; baho haddan tashqari past, ishlab chiqarish 
masshtabi - juda katta, korxonalar soni - juda kichik bo`lib chiqadi. Bundan 
tashqari raqobatning yana ikkita jihati: differensiatsiya va sotish xarajatlari 
butunlay tushib qoladi. Shu sababli baholarni to`la bilmaslik mahsulotga talab 
elastikligi (qayshiqoqlik)ni pasaytiradi, bu esa reklama talabning elastikligini 

---

296 
oshirishi, baholar raqobatini esa ancha keng qilishiga o`xshaydi va baholar 
yordamida talab etiladigan qo`shimcha xarajatlarni qoplaydi.
Raqobat kurashi evolutsiyasi tovar sifatini oshiradi (buni patent, 
mualliflik huquqlari, firma himoya belgilari, firma alohida qadoqlash usuli, 
mahsulot sifatini yaxshilash maqsadida, firmaning qulay joylashuvi). Reklama 
esa, erkin raqobat sharoitidan farqli ravishda, bozorlar qo`shilib ketishigayo`l 
qo`ymaydi.
Baholanmagan raqobat omillari firmani xaridorlar talabini qondirish 
uchun yangi imkoniyatlar qidirishga undaydi, ularga "havasning pullik 
qoidalari" ni singdirib boradi. 
Ishlab chiqarish va sotish xarajatlari konsepsiyasida xarajatlar fabrika 
doirasida tovarlarni ishlab chiqarishga ketgan sarflardangina (birinchi) emas 
deb qaraladi. Transport (tashish), sortirovka (ajratish), saqlash, uylarga 
yetkazish xarajatlari (ikkinchi) mavjud bo`lib, ular talablarni qondirish uchun 
yanada yaxshi qulayliklar yaratadi. Ikki xil ko`rinishdagi xarajat o`rtasida 
chegara o`tkazish (ishlab chiqarish xarajatlari, sotish xarajatlari) taklif va talab 
o`rtasidagi farq kabi qiymat nazariyasida fundamental ahamiyat kasb etadi. 
Sotish xarajatlari maskur maxsulotga talabni oshiradi, ishlab chiqarish 
xarajatlari uning taklifini oshiradi. 
"Klassik" va "neoklassik" lar fikricha, sof raqobat iqtisodiy o`sishning 
xal qiluvchi sharti deb hisoblagan bo`lsa, E.Chemberlin ta'limotiga ko`ra, 
raqobat - monopolistlar orasida ham raqobat doimo mavjud, bu baholi va 
baholanmagan raqobat rivoji orqali namoyon bo`ladi (mahsulot va reklama 
sifatini takomillashtirish bilan bog`liq). Birinchi marta iqtisodiy liberalizm 
g`oyasida real hayotda sof raqobat ham, sof monopoliya ham mavjud emas 
degan fikr paydo bo`ldi, o`z mohiyatiga ko`ra monopolistik raqobat ko`p sonli 
sotuvchilar o`rtasida kuzatiladi, bu raqobat darajasi bir-birini qoplaydigan 
raqobatlashayotgan tovarlar soni ortishi bilan kuchayib boradi. 
Bundan shunday muhim xulosa chiqariladiki, monopolistik raqobat 
sharoitida xaridor raqobatlashayotgan bir tovarni boshqasidan, bir sotuvchini 
(mutlaq noevivalent bir xil tovarni) boshqa sotuvchidan afzal qurishi mumkin. 
E.Chemberlin mantiqi bo`yicha, kichik yoki o`rtacha sotuvchi va ishlab 
chiqaruvchi ham monopolist bo`lishi va yirik korxona subekti bilan bo`ladigan 
musobaqada bemalol ishtirok etishi mumkin. Chunki (markscha tanqidlarga 
qaramay) monopoliya kapital va ishlab chiqarish konsepsiyasi, kapital 
markazlashuvining zaruriy oqibati emasdir, bozor iqtisodiyoti kuchayib 
borayotgan tendensiyalar raqobati xosdir. Amalda monopoliya va monopol 
bo`lmagan (nomonopol) korxonalar o`rtasidagi farq minemallashtiriladi. 
Olim 1937 yil o`z kitobiga qo`shimcha sifatida (kitob 8 marta qayta 
nashr etilgan) "Nomukammmal raqobat" va "Monopolistik raqobat" 
kategoriyalari to`g`risidagi tushuntirishlarda bir tomonlilik mavjudligini 

---

297 
ta'kidlaydi, birdan-bir xodisaning ikki nomi sifatida qarashlarda o`zaro 
o`xshashlik yetarli baholanadi, ammo, ularning farqi deyarli sezilmaydi, deb 
hisoblaydi u. Ko`pchilik bu farchqning ahamiyatini tushunmasdan, masala faqat 
terminologiya bilan bog`liq deb o`ylashlari mumkin. 
E.Chemberlin o`z tadqiqotlari xulosasida raqobat sharoitida monopoliya 
tabiiy mohiyatiga mustaxkam ishonch bildiradi; tadbirkorlik ko`p hollarda o`z 
monopoliyasini barpo qilish uchun, imkoni boricha boshqa tadbirkorlar o`z 
monopoliyasini kengaytirishiga qarshi choralarni kengaytirish va kuchaytirish 
harakatini qiladi. Olimning fikri bo`yicha, asosiy vazifa shundaki, iqtisodiyot 
fani "mahsulot doim diffensiatsiyalashgan bo`lishi sharoitini to`la anglashi 
shart" dir; bundan buyon sof raqobatni barcha sohalarda farovonlik iqtisodiyoti 
"ideal" (bekamu ko`st) deb qarash mumkin emas. 
Keyinchalik E.Chemberlin va uning monopolistik raqobat nazariyasi 
tarafdorlari tomonidan "guruhiy monopoliya" sharoitida ham raqobat saqlanishi 
to`g`risidagi qoidani ilgari surishgan. Bunda gap sherik-raqobatchilar o`rtasida 
bozorda ularning ta'sir doira-larini bo`lib olish to`g`risida boradi. Asosiy 
maqsad turlicha (differensiatsiyalashgan) tovar mahsuloti bahosini eng yuqori 
xarajatlar darajasidan past bo`lmagan holda realizatsiya qilishdir. 
Hozirgi davrda mahsulotning istisno sifati bilan birga, qo`shimcha 
baholanmagan monopolistik raqobat shartlari kuchayib bormoqda, bular alohida 
tovar yaratuvchi tomonidan yaratilgan texnik takomillashuv, firmaga obro`-
e'tibor keltiradigan sharoitning ta'minlovchi xaridorlarga maxsus xizmat va 
boshqalar.