Iqtisodiy ta'limotlar

5.3. Merkantilizm iqtisodiy ta'limotining tarixiy taqdiri 
XVIII asrning oxirida merkantilizm iqtisodiy ta'limot yo`nalishi sifatida 
tarix sahnasidan tushdi. Sanoat inqilobi (to`ntarishi) sharoitida bu ta'limot va 
unga asoslangan siyosat hayot talabiga javob bermay qo`ydi. Xo`sh, bu ta'limot 
nega tarix sinovidan o`ta olmadi, uning "bo`sh joylari" nimalardan iborat? 
Bu ta'limotning xatolarini klassik maktab vakillari, hatto ayrim 
merkantilistlar ham tan olgan. A.Smitning fikricha, bu "bizning savdogar va 
sanoatchilar tomonidan sotqin parlamentga o`tkazilgan proteksionistik 
anglashilmovchilikning qorishmasidan iborat va boylik bu pulga egalik bilan 
bog`liq eng oddiy tushunchadan iborat. Agar o`z boyligini oshiraman desa, har 
bir individ kabi davlat ham olayotganidan kam sarflashi kerak. Iste'mol 
etilganidan tashqari qaysi moddiy shaklda bo`ladi? Oddiyroq aytganda, 
daromad va buromadning farqi nimada ifodalanadi? Merkantilistlar uni 
mustahkam pul yoki oltin, zeb-ziynatlardan iborat deb bilganlar. Pul va kapital 
o`rtasida tenglik qo`yilishi xato edi. Shuningdek, savdo balansining aktiv 
saldosi bilan yillik foydaning iste'moldan ortiqchasi ham tenglashtirilgan. 
A.Smit va uning izdoshlari bu ta'limotning xatolarini shunday izohlaydilar. 
O`sha davrdagi (va hozirgi) olimlarning fikricha, mamlakat boyligi oltin 
va kumush zahiralaridangina iborat bo`lmay, yer, qurilish va boshqa ko`plab 
iste'mol mollaridan iboratdir. Masalan, V.Petti Angliyaning XVIII asr oxiridagi 
pul miqdoriga baho berib, bu pullar barcha mulkning 3 foizidan kamroq 
ekanligini isbotlab berdi. 
Aktiv savdo balansi faqat vaqtincha samara beradi. 1630 yilda T.Manni 
o`zi ham mamlakatga qimmatbaho metallarning oqib kelishi ichki baholar 
ko`tarilishiga olib kelishini va "qimmatroq sotish, arzonroq olish" doktrinasi 
mamlakatning o`ziga qarshi ekanligini tushundi. 
Taniqli ingliz iqtisodchi R.Kantilyon (1680-1734) va D.Yum (1711-
1776)lar ham merkantilistlar g`oyasining noto`g`ri ekanligini isbotlab berdilar. 
Sof avtomatik mexanizmlar savdo qilayotgan davlatlar o`rtasidagi "pul 
metallarining tabiiy taqsimlanishi"ga va ichki baholar darajasining shunday 
o`rnatilishiga olib keladiki, har bir mamlakat eksporti uning importiga teng 
bo`ladi. Alohida mamlakatda har bir qo`shimcha oltin qazib olish hajmlari 
boshqa mamlakatlarga nisbatan ichki baholar darajasini oshiradi. Importning 
eksportdan ortiqligi oqibatida oltinning oqib ketishi bilan qoplanishi kerak. Bu 
jarayon savdo qilayotgan barcha davlatlarda eksport va import o`rtasida oltinga 
yuqoriroq talabga mos bo`lgan yangi tenglik paydo bo`lguncha davom etadi. 
Tashqi savdo va oltin, tutash idishlardagi suv bir sathda bo`lishga intilgani kabi, 
aktiv savdo balansi ortidan quvish o`z-o`zini inkor etadi. 
1690 yil Jon Lokk baholarning muomaladagi pulning miqdoriga ma'lum 
proporsiyada o`zgarishini aniq ko`rsatib berdi. Lekin import kapital ko`proq 

---

94 
qo`llaniladigan xom ashyo va yarim fabrikatlardan, eksport va mehnat intensiv 
qo`llaniladigan oxirgi mahsulotdan bo`lishi umumiy qoida sifatida qabul 
qilingan, chunki mehnatning sof eksporti mamlakat ichida aholini ish bilan 
bandligini qo`llaydi va chet el manbalaridan foydani ko`paytiradi. 
Merkantilistlar o`zlarining yuqoridagi yaxshi ma'lum g`oyalariga harbiy va 
strategik sohani hamda hali mustahkam oyoqqa turmagan sanoatni himoya 
qilish kerakligini ham qo`shadilar. 
Shunday qilib, klassik iqtisodiy maktab vakillari (V.Petti, P.Buagilqber, 
A.Smit va boshqalar) merkantilizmni qattiq tanqid ostiga oldilar va bu hukm 
asrlar davomida saqlanib keldi. Merkantilizmning g`oyalarini amalda joriy 
qilish qanday oqibatlarga olib kelishi mumkinligi Jon Lo tarixiy tajribasi 
misolida ibratlidir. Shuning uchun bu haqda to`laroq to`xtalamiz. 
"Pul savdoni rag`batlantiradi" doktrinasini eng yuqori darajaga 
ko`targan qog`oz pul merkantilisti Jon Lo (1671-1729)ning g`oyalari va 
faoliyati diqqatga sazovordir (ba'zi manbalarda Lou). Uning "Pul va savdo 
tahlili" (1705y.) asaridagi tub g`oya baholarda foyda hissasini oshirishga va 
"pulning ko`payishi hozirgi o`ziga to`q odamlarni tadbirkorlikka jalb etadi" 
degan fikr asosiga qo`yiladi. Uning hayoti to`g`risida "Inflatsiya otasi", "Kredit 
sehrgari", "Bankir Loning g`aroyib hayoti" kabi turli kitoblar chop etildi. 
Xo`sh, nega bu insonning hayoti va ayniqsa faoliyati barchani qiziqtirib 
qoldi? 
Jon Lo Shotlandiyaning Edinburg shahrida zargar oilasida tug`ildi, 
uning otasi pullarni foiz hisobiga qarzga berar edi. Lo qisqa vaqt ichida boyib 
ketdi, Londonga jo`nadi. U 1694 yil duelda odam o`ldirdi, sud bu duelni 
noqonuniy deb topdi va uning o`zini o`limga hukm etdi. Harakati tufayli qirol 
Vilgelm III uni avf etdi, ammo unga qarshi yangi sud jarayoni boshlandi. 
Shundan so`ng Lo qamoqdan qochib, Gollandiyaga boradi. Ammo Lo uch yil 
Londonda bo`lgan vaqtida bank ishini yaxshi o`rganadi, 1694 yilda birinchi 
bank yuzaga keldi. Uning fikricha, bu xodisani "Hindistonning ochilishi" bilan 
tenglashtirish mumkin edi. 
O`sha davrda kredit kuchi Lo timsolida o`zining muxlisi, shoiri va 
bashoratchisiga ega bo`ldi. U Amsterdamda o`sha yillari eng yirik bo`lgan 
bankning faoliyatini chuqur o`rgandi. 1699 yilda u Parijda paydo bo`ldi, u 
yerdan esa Italiyaga bordi. Yangi tipdagi bank ochish orzusi 1704 yilda uni o`z 
vataniga olib keladi. Shotlandiya og`ir iqtisodiy ahvolda, savdoda turg`unlik, 
shaharlarda ishsizlik, tadbirkorlik ruhi keskin pasaygan, ana shunday sharoitda 
u o`zining kitobini (1705) yaratdi. U hech qanday nazariyotchi emas edi, uning 
asosiy iqtisodiy qiziqishlari pul va kredit muomalalariga tegishli edi, xolos. 
Lekin u o`z loyihasidagi g`oyalari bilan iqtisodiyot fanida muhim rol o`ynadi. 

---

95 
Sen-Simon unga baho berib, "tizim, ya'ni o`z davri odami", 
bo`lganligini bir necha bor qayd etdi. Lo o`z loyihasini keng targ`ib etdi va 
muhimi uni amalga oshira boshladi. 
Loning g`oyasi quyidagilardan iborat bo`lgan: uningcha, iqtisodiy 
ravnaqning kaliti mamlakatda pul mo`l-ko`lligidir. U pulning o`zini boylik deb 
hisoblamagan, tovarlar, korxonalar va savdo haqiqiy boylikdir (bu fikrni sof 
merkantilistlar fikri bilan solishtiring). Ammo, pulning ko`pligi, uningcha 
yerdan, ishchi kuchidan, tadbirkor mahoratlaridan to`la foydalanishni 
ta'minlaydi. U shunday yozadi: "Ichki savdo odamlarining ish bilan bandligi va 
tovarlar almashuvidir...Ichki savdo pulga bog`liq. Pulning ko`pligi ko`p 
odamlarni ish bilan band etadi..." 
Ammo, Jon Lo avvalgi merkantilistlardan sezilarli farq qiladi. U 
iqtisodiy rivojlanish omilini muomala sohasida izlasa ham, metall pullarni 
sharaflamaydi, aksincha ularni tanqid qiladi. 200 yildan so`ng J.M.Keyns oltin 
pullarni "varvarlarning qoldig`i" deb ataydi, xuddi shularni Lo ham aytishi 
mumkin. Loning fikricha, pullar metalldan emas, balki xo`jalik talabi asosida 
banklar tomonidan chiqariladigan kreditdan iborat bo`lmog`i kerak, ya'ni 
qog`oz pullarga ustunlik beriladi. Banklardan foydalanib, pul miqdorini 
o`stirish hozirgacha qo`llanilgan eng yaxshi usuldir. Lo tizimida yana ikki 
tamoyil muhim o`rinni egallaydi. Birinchidan, u banklar uchun kredit 
ekspansiyasi siyosatini, ya'ni bankda saqlanayotgan metall pul zahiralaridan 
ko`p marta ortiq ssuda berish huquqini ko`zda tutgan. Ikkinchidan, u 
banklarning davlat ixtiyorida bo`lishi va davlatning iqtisodiy siyosatni 
o`tkazishini talab etgan. Buni misolda ko`rsatadigan bo`lsak, bank aktivida oltin 
hisobida 2 mln funt sterling mablag` mavjud, ssudalar 10 mln funt sterling, 
aktiv summasi 12 mln funt sterling, passivda esa xususiy kapital 1 mln funt 
sterling, qo`yilmalar 1 mln funt sterling, banknotlar 10 mln funt sterling. 
Turg`un bankda bunday xodisa bo`lmaydi, ssuda va banknot summasi zahiraga 
yaqin bo`lishi kerak. Shu sababli bunday bank katta xavotir, tavakkalchilik 
bilan ish yuritadi. Agar banknot egalari zahiradan ortiq, masalan 3 mln funt 
sterlingni almashtirish uchun olib kelsa, bankning holi nima kechadi? Bank bu 
holda sovun ko`pigi kabi yorilib ketadi, to`lovlarni tugatadi. Ammo, Lo buni 
o`rinli va zaruriy tavakkalchilik deb hisoblaydi. Uningcha, agar banklar ma'lum 
davr to`lovlarini to`xtatsa, bu katta xavf emas emish. Bu usul bilan banklar 
ssuda miqdorini keskin oshirish va muomala doirasini to`ldirish imkoniga ega 
bo`ldi. Kredit kapitalistik ishlab chiqarishda, uning rivojida muhimdir. Lo 
birinchilardan bo`lib buni tushunib yetdi. Ammo bu tamoyilda bank tizimi 
mustahkamlanganligida katta xavf bor, bank foydani ko`proq olish maqsadida 
o`z ssudalarini oshirib yuboradi. Bundan banklar bankroti va iqtisodiyotga katta 
ziyon yetishi xavfi tug`iladi. Bu xavfning yana bir jihati shuki, banklarning bu 
xususiyati davlat tomonidan suiiste'mol qilinishi mumkin. Agar banklar 

---

96 
xo`jaliklarning haqiqiy talablarini qondirish uchun emas, balki davlat budjeti 
kamomadini to`ldirish uchun banknotlar chiqarishni yo`lga qo`ysa nima 
bo`ladi? Bu davrda hali "inflatsiya" so`zi kashf etilmasada, u Lo banki va shu 
bank ishlayotgan mamlakat uchun xavf soladi. 
Jon Lo banklarning ijobiy, ustunlik tomonlarini ko`ra bildi, ammo uning 
salbiy holati, bo`lajak xavfni yo ko`rishni istamadi, yoki uni tushunib yetmadi. 
Bu Lo tizimining bosh amaliy, nozik xavfi edi va u oxir-oqibatda unga zarba 
berdi. Nazariy jihatdan Lo katta xatoga yo`l qo`ydi. U pul va kreditni kapital 
bilan aynan bir deb o`yladi. U xato ravishda ssuda va pul chiqarishni 
kengaytirish bilan bank kapitalini yaratdi hamda shu bilan boylik va ish bilan 
bandlik ortadi deb o`yladi. U olib borgan kredit operatsiyalar moliyaviy 
avantyurizm bo`lib chiqdi. 
Shotlandiya parlamenti Jon Loning bank tuzish loyihasini rad etdi. An-
gliya hukumati uning avvalgi gunohini (duelda odam o`ldirganligini) kechmadi, 
oqibatda Lo yana kontinentga ketishga majbur bo`ldi, u hayotining asosiy qis-
mini chayqovchilik, turli qimorlarda ishtirok etish bilan o`tkaza boshladi. U o`z 
loyihasini Parijda amalga oshirishga erishdi. Fransiyaning iqtisodi og`ir ah-
volda, davlat xazinasi bo`m-bo`sh edi. 1715 yilda qirol Ludovik XIV olamdan 
o`tdi, regent gersog Filipp Orleanskiy (odingi qirolning jiyani) Lo loyihasini 
qabul qildi, ammo oddiy emas, xususiy aksionerlik banki tuzildi. Amalda bu 
ko`zbo`yamachilik edi. Boshdanoq bank davlat bilan chambarchas bog`liq edi. 
1716 yilning mayida tuzilgan bank nihoyatda katta yutuqqa erishdi, iste’dodli 
ma’mur, usta ishbilarmon, mohir siyosatchi va diplomat bo`lgan Lo regent 
yordamida mamlakatdagi barcha pul krediti tizimini ishonch bilan egalladi. 
Ko`p sonli bank banknotlari ustalik bilan tartibga solib turildi va iste'molga 
keng kiritib borildi, ular hatto haqiqiy chaqalardan ham ustun bo`lib qoldi. Pari-
jdagi sudxo`rlarga nisbatan ssuda foizi ancha imtiyozli edi va ongli ravishda 
sanoat va savdoga yo`naltirildi. Xalq xo`jaligida sezilarli jonlanish boshlandi. 
Lo vatanparvar bo`lgan emas. U o`z g`oyasining jonkuyari edi. U 
o`zining g`oyasi ko`p yerda o`tmagach, Fransiyada shu imkoniyat paydo bo`ldi. 
Lo Fransiya fuqaroligiga o`tdi, hatto doimiy e'tiqodini o`zgartirib, katolik dinini 
qabul qildi. U o`z g`oyasini nihoyatda sevgan, ishongan, unga puli va vujudini 
to`laligicha bag`ishlagan. Jon Lo moliya tizimida mustahkam tartib o`rnatish, 
qishloq xo`jaligi, sanoat va savdoni jonlantirish, qo`llab-quvvatlash va 
rivojlantirish bosh vaziri qilib belgilandi. 
Lo 1717 yilda Fransiyaning Missisipi daryosi havzasidagi yerlarda katta 
kompaniya tuzdi, bu kompaniya 1719 yilda qirol bankiga aylangan bank bilan 
hamkorlikda ish yuritdi. Bu Jon Loning ikkinchi "buyuk g`oyasi", kapitalni 
markazlashtirish va assotsiatsiyalash g`oyasi edi. U bu sohada ham o`ziga xos 
bashoratchi bo`lib chiqdi. Agar G’arbiy Yevropa va Amerikada aksionerlik 

---

97 
jamiyatlari faqatgina XIX asrning o`rtalarida tuzilgan bo`lsa (hozir hamma 
yerda), Lo bu ishni XVIII asrning boshida amalga oshirdi. 
Kompaniya faoliyati tobora avj oldi, aksiya chiqarish va sotish tobora 
kuchaydi. Jon Lo bu sohada qat'iylik ko`rsatdi. Har olti oyda ikki hissa dividend 
(foyda) olish imkoni tug`ildi. Kompaniya faoliyati kengayib, flot va savdoni 
o`ziga jalb etdi. 1719 yilda (kompaniya 1717 yilda tuzilgan edi) nominali 500 
livr (Fransiyaning o`sha davrdagi pul birligi) bo`lgan aksiyalari 5000 livrdan 
(o`n baravar ortiq) sotila boshladi. Ajiotaj boshlandi, aksiyalarni ba'zi birjalarda 
7-8 mingdan pullash mumkin edi. Aksiyalar bahosi hatto 20 ming livrga yetdi. 
Ko`pchilik bundan katta foyda ola boshladi. Ana shu qog`oz boyligini yaratgan 
inson shotlandiyalik moliyachi, maftunkor Jon Lo edi. 
Amalda Jon Lo Fransiya moliya tizimini to`la boshqarar edi, ammo 
xuddi shu davrda (1720 y.) dastlabki xavf-xatar xabari ham sezila boshladi, Lo 
tizimi ostidagi zilzilaning dastlabki belgilari, yer osti silkinishlari boshlandi. 
Kompaniya aksiyalar chiqarish yo`li bilan to`plagan katta pul 
mablag`larining oz qismini kema va tovarlarga, asosiy qismini esa davlat qarz 
obligatsiyalariga qo`ydi. Amalda egalaridan obligatsiyalarni sotib olish yo`li 
bilan kompaniya davlatning katta qarzini (2 mlrd livr) o`z ostiga olgan edi. Bu 
usul Lo va'dasidagi moliyadagi tartib edi. Yangi banknotlar chiqarish yo`li bilan 
moliyada tartib o`rnatish abadiy bo`lmaydi, Lo buni sezmadi yoki sezishni 
istamadi. Lekin uzoqni ko`zlagan ayrim savdogarlar bu xavfli holatni seza 
boshladilar va o`z qo`llaridagi aksiya va banknotlardan qutulish yo`lini qidira 
boshladilar. Aksiya kursi ushlab turildi, banknotlarni metall pullarga 
almashtirish cheklandi. Aksiyani qo`llash uchun tobora ko`proq pul kerak edi, 
oqibatda pul stanogi tobora tez ishlay boshladi. Tizim halokati aniq bo`lib 
qoldi. 1720 yilning kuzida aksiyaning bahosi o`z kompaniyasidagi bahosining 
to`rtdan biriga tushib qoldi, tovarlarning bahosi keskin oshdi. Parijda oziq-
ovqat yetmay qoldi, xalq noroziligi kuchaydi. Noyabrda banknotlarning 
qonuniy to`lov quvvati yo`qoldi, tizimni tugatish boshlandi. Jon Lo 1720 yil 
dekabrda Parijdan qochib Brussel (Belgiya)da qo`nim topdi. Uning barcha 
mulki musodara etildi va kreditorlar talabini har qalay qondirishga sarflandi. 
Bir moliya avantyuristining faoliyatiga chek qo`yildi. Lekin aslida 
shundaymikin? Yo`q! XIX asrda va XX asrda ham, ayniqsa o`z boshidan bozor 
iqtisodiyotiga o`tish davrini kechirayotgan davlatlarda bu holat takrorlanmoqda. 
Jon Lo tizimi, uning firibgarliklari o`yinchoqdek ko`rinadi. Ayniqsa, Rossiya 
Federatsiyasida turli-tuman moliyaviy kompaniyalar ("MMM", "Valentina", 
"Germes" va boshqalar) faoliyati diqqatga sazovordir. Aslini olganda iqtisodiy 
ta'limotlar tarixini diqqat bilan o`qimagan va Jon Lo kabi avanturistlarni 
bilmagan xalq Mavrodi kabilarning ustalik bilan qo`ygan tuzog’iga ilindilar va 
ilinmoqdalar (pul topishning piramida usuli bunga yaxshi misoldir). Bu holat 
1997 yy. Albaniyada ham kuzatildi. 

---

98 
Ammo, Jon Lo tizimidagi faqat negativ tomonlarnigina ko`rish tarixan 
adolatsizlikdir. Chunki, uning tizimida bir qancha ratsional tomonlar borki, ular 
keyingi rivojga ijobiy ta'sir etdi. 
Loning moliyaviy g`oyasi - kredit-moliya sohasi va davlatning iqtisodga 
aralashuvi yo`li bilan xo`jalikni rivojlantirishdir. Bu g`oya (30-yillardan keng 
tus oldi) hozirgi iqtisodiy ta'limotlar yo`nalishidan biridir (Keyns va 
neokeynschilik). Bular to`g`risidagi ma'lumot quyida beriladi.