Iqtisodiy ta'limotlar

6.1. Klassik (mumtoz) iqtisodiy maktab paydo bo`lishining 
tarixiy shart-sharoitlari va uning xarakteristikasi 
Merkantilizm o`rniga klassik (lot. namunali, haqiqiy) iqtisodiy maktab 
vujudga keldi. Chunki, avvalgi ta'limot sanoatlashayotgan sohibkorlar 
talablariga javob bermay qo`ydi ("Klassik maktab" atamasi K.Marks tomonidan 
berilgan). Paydo bo`layotgan yangi muammolarni hal etish yangi yo`nalish 
tarafdorlari zimmasiga to`g`ri keldi. Uning namoyandalari o`z ilmiy 
tadqiqotlarining asosi qilib kishilikning ishlab chiqarish sohasini oldilar va 
kapitalizmni ilmiy tahlil qilish bo`yicha dastlabki muhim qadamni qo`ydilar. 
Klassik maktab ishlab chiqarishning yangi usuli shakllanayotgan va 
mustahkamlanayotgan davrda vujudga keldi. Kapitalizm ayrim mamlakatlarda 
tarixiy shart-sharoitlarga mos ravishda feodal munosabatlarning saqlanganlik 
darajasiga qarab turlicha rivojlandi. Bu jarayonlar dastlab XVI asrda Angliyada 
ro`y bera boshladi. Feodalizm yemirilib, uning zaminida kapitalistik, ya'ni 
bozor 
munosabatlar 
shakllana 
bordi. 
Uy 
hunarmandchiligi 
o`rniga 
manufakturaning kirib kelishi katta ijobiy voqea bo`ldi. Tarix, xalq xo`jaligi 
tarixi va boshqa ijtimoiy fanlarni o`qiganda hunarmandchilik, sex va 
manufaktura nima ekanligi bayon etiladi, uy hunarmandchiligida hamma asosiy 
ishlar bir odam yoki oila tomonidan bajarilgan (xomashyoni tayyorlash, qayta 
ishlash, sotish...), unda aniq mehnat taqsimoti yo`q, manufakturada esa (manu - 
qo`l, facture - tayyorlash) mehnat taqsimoti, kooperatsiya, yollanma ishchi 
kuchi, demak, kapitalistik ishlab chiqarishning kurtaklari paydo bo`ldi. XVI 

---

103 
asrdan boshlab dastlab Angliyada dehqonlarning yerdan mahrum qilinishi (yer 
yirik lendlordlar qo`liga o`ta boshladi) ro`y berdi, yomenlar - dehqon sinfi 
tugatildi, oqibatda kapitalistik fermerchilik yuzaga keldi (ular yerni 
lendlordlardan uzoq muddatli ijaraga olgan), ular yollanma mehnatdan 
(krepostnoylik emas) keng foydalangan, keyinchalik texnikani, ilmiy texnika 
yangiliklarini keng qo`llaganlar. Agrar inqilob, islohot nomini olgan bu 
o`zgarish manufaktura sanoatining rivoji bilan bog`liq. Dastlabki paytlarda bu 
sohada mato to`qish asosiy edi. U nihoyatda foyda keltiruvchi sohaga aylandi. 
Matoga talab oshdi, uni qondirish uchun, sanoat uchun kerakli xom ashyo 
bazasini yaratish talab qilindi. Xom ashyo esa jun bo`lib, qo`ylardan olinardi. 
Manufaktura rivojiga jun kerak, buning uchun qo`ylar sonini oshirish talab 
etildi, ko`p qo`y boqish uchun esa yangi keng yaylovlar zarur, oqibatda 
chakalakzor, botqoq, bo`z yerlar chegaralanib ("yerlarni chegaralash" degan 
ibora shundan kelib chiqqan) yaylovga aylantirildi, Dehqon (yomen)lar o`z 
yerlaridan haydab chiqarildilar, yerlari esa tortib olinib, yaylovlarga aylantirildi. 
Bu jarayonning muhim ahamiyati bor: 1. manufaktura (sanoat) uchun xom 
ashyo ko`paydi; 2. sanoatga ko`p va arzon ishchi kuchi yetkazib berildi ( yerdan 
mahrum bo`lgan, haydalgan dehqonlar ish qidirib shaharlarga borganlar). 
Oqibatda sanoat tez o`sa boshladi, yangi sinflar paydo bo`ldi. Demak, 
sanoatdagina emas (manufaktura), qishloq xo`jaligida ham kapitalistik 
munosabatlar g`alaba qozondi. Mamlakatning iqtisodiy rivojlanishiga yo`l 
ochib berildi. Lekin ko`plab dehqonlarning ekspropriatsiya qilinishi 
(yersizlantirilishi), ularni zo`rlik yo`li bilan yollanma mehnatga jalb etilishi 
(chunki boshqa iloj yo`q) qarama-qarshilikni kuchaytirdi, oqibatda 1641-1660 
yillarda Angliyada inqilob bo`lib o`tdi. XVII asrdagi Niderlandiya keyingi 
ikkinchi bu inqilob burjua inqilobi bo`lib, u Angliyadagi feodal jamiyatga chek 
qo`ydi. Angliya respublika deb e'lon qilindi, parlament vujudga keldi, 
demokratik jarayon kuchaydi. 
Angliya iqtisodiyotida, sohibkorlarning boyishida mustamlakachilik 
siyosati katta o`rin egalladi. Gollandiya, keyinchalik Fransiya ustidan dengizda 
erishilgan g`alaba tufayli Angliya jahondagi eng yirik va kuchli dengiz 
davlatiga aylandi. Inqilobgacha va to 1830 yillargacha bu yerda proteksionizm 
(savdoda chetga ko`proq chiqazib, chetdan kamroq kiritish) siyosati (eksport 
importdan ko`p) o`tkazilgan, bu esa savdoning (ayniqsa o`z mustamlakalariga) 
keskin o`sishiga olib keldi. Demak, savdo, tovar-pul munosabatlari ham keskin 
oshdi. 
Xalq xo`jaligining yuksak rivoji ilmiy kashfiyotlarni taqozo etdi. Shu 
davrda Angliyada tabiiy fanlar, ayniqsa mexanika, astronomiya va fizika tez 
rivoj topdi. Bu davrning eng buyuk vakili Isaak Nyutondir (1643-1727yy.), 
Tomas Gobs (1588-1679yy.) ingliz faylasufi, mexanistik materializm 
sistemasining asoschisi sifatida katta ahamiyatga ega. Uning fikricha, jamiyat 

---

104 
mexanizmga o`xshash narsa, uning oddiy elementi inson degan g`oya yotadi. 
"Inson insonga bo`ri" iborasi shu olimga tegishli, uningcha egoizm insonni 
harakatlantiruvchi kuchdir. Bu olimda tarixga zid fikrlar mavjud bo`lishiga 
qaramay, uning fikricha, ijtimoiy hayotda ham xuddi tabiatdagi kabi obyektiv 
qonuniyatlar mavjuddir. Ana shunday sharoitda klassik iqtisodiy maktab 
shakllandi va rivojlandi.
Bu davrda merkantilizm ta'limoti talabga javob bermay qo`ydi va uning 
buzilishi ro`y berdi. 
Merkantilistlardan farqli ravishda (ular iqtisodiyotning faqat muomala 
sohasinigina tahlil etganlar), klassik maktab namoyandalari feodalizm o`rniga 
kelgan nisbatan progressiv kapitalistik munosabatlarning ichki iqtisodiy 
aloqalarini o`rgandilar va o`z tadqiqotlarini asosan ishlab chiqarish sohasiga 
ko`chirdilar. Klassik iqtisodiy maktab deganda V.Pettidan boshlanadigan 
iqtisodiy tadqiqotlar tan olinadi, bu ta'limot ishlab chiqarishdagi bozor 
munosabatlarining ichki aloqadorligini o`rganadi va tahlil etadi. V.Petti klassik 
maktab otasi va statistikaning kashfiyotchisidir. Angliyada V.Petti, Fransiyada 
P.Buagilber shu maktabning boshlovchilari bo`lsa, Fransiyada shu maktabning 
bir yo`nalishi bo`lgan fiziokratlar vujudga keldi (F.Kenye, A.Turgo) va u 
A.Smit, D.Rikardolar bilan yakunlanadi. Bu davr kapitalistik munosabatlar 
rivojiga yo`l ochib berdi. R.Xeylbroner va L.Turoularning fikricha ("Экономи-
ка для всех"), ishlab chiqarish omillari vujudga keldi: mehnat, yer va kapital 
tovarga aylantirildi, bungacha ular tovar bo`lmagan. Hozirgi davr tili bilan 
aytganda, bozor tizimi, bozor jamiyati barpo etila boshlandi. 
Yangi ta'limotning klassik (mumtoz) deb atalishiga sabab avvalo shuki, 
hozirgi iqtisodiyotning asosida yotuvchi ko`pgina nazariya va metodologik 
qoidalarning haqiqiy ilmiy xarakteri bilan izohlanadi. Mana shu maktab 
namoyondalarining xizmatlari tufayli iqtisodiy nazariya ilmiy fan darajasiga 
ko`tarildi. Erkin xususiy tadbirkorlikning ahamiyati isbotlab berildi. 
P.Samuelson fikricha, yangi ta'limot to`la laisser faire (ya'ni tadbirkorlik 
faoliyatiga davlatning mutlaq aralashmasligi) sharoitiga o`tishga va 
voqealarning boshqacha rivojiga olib keladi va faqat XIX asrning oxirlarida 
deyarli barcha mamlakatlarda davlat iqtisodiy funksiya-larining doimiy 
kengayishi ro`y berdi. Bu ta'limot namoyondalari Angliyada V.Pettidan to 
D.Rikardogacha, Fransiyada P.Buagilberdan S.Sismondigacha (XIX asrning 
o`rtalarigacha) yangi jamiyatning haqiqiy ishlab chiqarish munosabatlarini 
tadqiq etdilar. Ularning fikricha, erkin xo`jalik faoliyatida shu davrdagi tuzum 
mukammal deb qaraladi. 
Ya.S.Yadgarov klassik maktab rivojlanishida (ma'lum shart bilan) 4 
bosqichni ajratadi: 1-bosqich XVII asr oxiri - XVIII asr boshiga to`g`ri keladi. 
Bu bosqichda merkantilizm ta'limotining xatolari yoritib beriladi va uning 
asoschilari V.Petti va P.Buagilber bir-biridan bexabar qiymatning mehnat 

---

105 
nazariyasini ilgari surdilar va har qanday qiymatning manbayi va o`lchovi 
sifatida tovar mahsulot yoki boshqa boylikni yaratish uchun sarflangan mehnat 
miqdori hisoblanadi. Boylik va farovonlik muomala sohada emas, ishlab 
chiqarish sohasida yaratilishi ko`rsatiladi. 
Bu bosqich XVIII asr o`rtalarida va 2-yarmida fransiyalik F.Kenye va 
A.Turgolar tomonidan ilgari surilgan fiziokratizm bilan yakunlanadi. Sof 
mahsulot (milliy daromad) manbayini qidirish orqali asosiy e'tiborni mehnat 
bilan yerga qaratdilar. Merkantilizm tanqid qilinib, tahlilda ishlab chiqarish 
asossiz ravishda muomala sohasidan to`la ajratib qo`yilgan. 
2-bosqich XVIII asr oxiri va XIX asr boshiga to`g`ri kelib, A.Smit 
asarlaridagi iqtisodiy g`oyalarda aks etgan.
3-bosqich XIX asrning 1-yarmiga to`g`ri kelib, fransiyalik J.B.Sey va 
F.Bastiya, inglizlar D.Rikardo, T.Maltus va N.Senior, amerikalik G.Keri va 
boshqalar asarlaridagi g`oyalar bilan bog`liq. 
4-yakunlovchi bosqich XIX asrning 2-yarmiga to`g`ri keladi va J.S.Mill 
g`oyalarida o`z nihoyasiga yetadi. K.Marks ham shu bosqich vakili sifatida 
qaraladi, lekin bizning fikrimizcha, bu unchalik to`g`ri emas. Bu bosqichlarning 
xususiyatlari tegishli boblarda yoritiladi. 
Bizning kitobimizda sotsialistik g`oya vakillari bozor iqtisodiyotiga 
muqobil ta'limotlar guruhida qarab chiqiladi, chunki bu olimlarning asosiy fikri 
xususiy mulkchilikka va bozor stixiyasiga qarshi chiqib, yangi sotsialistik va 
kommunistik jamiyat yaratish bo`lgan.