Iqtisodiy ta'limotlar

 
11.3. P.J.Prudonning iqtisodiy konsepsiyasi. Prudonizm 
Pyer Jozef Prudon (1809-1865) - fransuz 
publitsisti, mayda ishlab chiqarish nazariyotchisi, 
kambag`al kosib oilasida tug`ilgan. Moddiy jihatdan 
nochorligi sababli kollejdagi o`qishni tugatmagan, 
sherik hamkorining mablag`i hisobiga kichik bir 
bosmaxonani ishlatib, zo`r berib o`z ma'lumotini 
oshirish bilan shug`ullangan. Ilmufanni o`rganishni 
avvalo muhtojlikdan qutulish usuli deb bilgan. 1838 
yilda P.Prudon Bezanson akademiyasi tomonidan kam 
ta'minlangan yosh olimlarga ajratilgan uch yillik 
stipendiyani olib Parijga ko`chib o`tdi. Parijda u 
J.B.Sey, S.Sismondi, T.Maltus, K.Sen-Simon, Sh.Furye va boshqa iqtisodchi 
olimlar asarlari bilan yaqindan tanishdi. 1840 yilda P.Prudonning "Mulkchilik 
nima?" nomli mashhur asari e'lon qilindi. Ushbu asarda kapitalizmni tanqid 
bosh mavzu bo`lsada, hali olimning amaliy dasturi bayon qilinmagan edi. 
1846 yilda P.Prudonning "Iqtisodiy ziddiyatlar tizimi yoki qoshshoqlik 
falsafasi" nomli yana bir asari e'lon qilindi. Asarda olim kapitalizmni isloh 
qilishning amaliy dasturini ishlab chiqishga, siyosiy kurashning behudaligini 
asoslashga urindi. 
1848 yilda nashrdan chiqqan "Ijtimoiy masalalarning Xal etilini" nomli 
yangi asarida olim har qanday inqilobiy chiqishlarni keskin qoralaydi. Xalq 
banklari konsepsiyasini e'lon qilib xalqni ijtimoiy islohotlarga chorlaydi. 
P.Prudon siyosiy iqtisodni "aql-zakovatning abadiy qonunlari" 
to`g`risidagi fan deb biladi. P.Prudon va S.Sismondi nazariy qarashlarida biz 
juda yaqinlik va o`xshashlik hollarini uchratishimiz mumkin. Ayniqsa ularning 
uslubiyotlarida bu holat quyidagicha aks etadi: 
P.J.Prudon

---

207 
Birinchidan, iqtisodiyotda cheksiz erkin raqobatni inkor etib, boshqarish 
mumkin bo`lgan raqobatni topib tashkil etish. 
Ikkinchidan, xo`jalik hayotini tahlil qilish jaranida iqtisodiy ko`rsatkich 
va manbalarni asosiy deb hisoblamasdan, balki mehribonlik, ahloq, ijtimoiy 
adolat, etika va boshqa kategoriyalarni, shuningdek inson hayotining eng oliy 
ne'mati tenglik va tinchlikni asosiy deb hisoblash. 
Uchinchidan, ko`p yillar davomida yaratilgan ilmiy asarlarda iqtisodiy 
xodisalarga nemis faylasufi Gegel dialektikasi asosiy uslub qilib olinib, unga 
alohida e'tibor berildi. 
P.Prudon o`zining mayda ishlab chiqarish manfaatlaridan kelib chiqqan 
islohotchilik konsepsiyasini maydonga tashlar ekan, juda ko`p masalalar 
xususidagi fikrlarni bayon etadi. mehnat taqsimoti, tovarning xususiyati, ish 
haqi, mulkchilik, daromad va takror ishlab chiqarish kabilarni ilmiy izohlashga 
harakat qiladi. P.Prudon o`zining eng muhim asarlaridan biri - "Iqtisodiy 
ziddiyatlar tizimi...." da avvalgi mehnat taqsimotini tahlil qiladi. Mehnat 
taqsimoti bir tomondan boylikning ko`payishiga imkon bersa, ikkinchi 
tomondan 
qashshoqlikka, 
kambag`allikka 
olib 
boradi. 
P.Prudonning 
mulohazalariga 
qaraganda, 
mehnat 
taqsimotining 
naf 
keltiradigan 
xususiyatlarini saqlab qolish va zararli xususiyatla-rini tugatish kerak. 
Metodologiya jihatidan bu o`rinda ijtimoiy jarayonlar dialektikasining ilmiy 
tahlilida tarixdan tashqari yondashuv sezilib turadi. Prudon tovarning 
xususiyatini ham mana shunday pozitsiyalardan turib "tadqiq" qiladi. Uning 
fikricha, qiymatning abadiy g`oyasi mavjud, bu g`oya iste'mol qiymati talab va 
kamchilik bilan, ayirboshlash qiymati esa taklif va mo`l-ko`lchilik bilan 
belgilanadi. Talab bilan taklif o`rtasidagi kurashda tovarning qiymati yoki narxi 
belgilanadi. 
Nazariy 
jihatdan 
olganda 
bu 
haddan 
tashqari 
vulgar 
konstruksiyadir: qiymat ayirboshlashda vujudga keladi, u obyektiv asosdan 
mahrum. 
U ish haqining harakati qonuniyatlarini ham oddiy va g`ayriilmiy 
pozitsiyalardan turib bayon etadi. Prudon ishchilarning ish haqini oshirish 
uchun kurashiga qarshi chiqadi, chunki bu narsa narx-navoning yoppasiga 
ko`tarilishiga yoki muhtojlikning kuchayishiga olib borar emish. 
P.Prudon yollanma ishchini ekspluatatsiya qilish mexanizmini tushuna 
olmaydi. U kapital bilan mahsulotni aynan bir narsa deb talqin etib, butun 
kapitalning harakatini uning foiz keltiradigan qismi harakatidan iborat deb 
talqin etadi. Ssuda kapitalning harakatini Prudon qarz beruvchi bilan qarz 
oluvchi o`rtasidagi bitim deb hisobladi. U mahsulotning bir qismini kapitalist 
o`zlashtirib 
olishini 
ishlab 
chiqarish 
chiqimlari 
yoniga 
kapitaldan 
foydalanganlik uchun foiz qo`shish zarurligi bilan izohlaydi. Prudonning 
nazariy sistemasida foiz mehnatni ekspluatatsiya qilishning asosiy shakli tarzida 

---

208 
namoyon bo`ladi. Shu bilan birga u protsent bilan yollanma ishchini 
ekspluatatsiya qilish mexanizmi o`rtasidagi o`zaro aloqani tushunmaydi. 
P.Prudon "belgilangan qiymat" nazariyasini o`zining butun iqtisodiy 
negizi deb hisobladi. Bunda klassik maktabdan o`zib ketish pinhona istagigina 
emas, shu bilan birga ijtimoiy o`zgartirishlarning yo`llarini belgilash istagi ham 
namoyon bo`ldi. Tovar ishlab chiqarishini Prudon insoniy ozodlikning va har 
bir kishi shaxsiy mustaqilligining cho`qqisi deb biladi, mayda burjua 
nazariyotchisi bo`lgan Prudon bozor mexanizmining ba'zi bir salbiy jihatlarini: 
mollarning qalashib ketishini, nomunosiblikni, xonavayron bo`lish va shu 
kabilarni tan oladi. Prudon asosiy iqtisodiy ziddiyatlarni "qiymat"ning ichki 
ziddiyatlaridan: iste'mol va ayirboshlash qiymati g`oyalaridan iborat deb biladi. 
"Belgilangan yoki sun'iy" qiymat murosaga keltiruvchi timsol bo`lib ko`rinadi. 
Bunday qiymat ayirboshlashda vujudga keladi. U tovarning ijtimoiy boylik 
tarkibiga bemalol kirib borishini bildiradi. 
Binobarin tovar ishlab chiqarishining hamma qiyinchiliklarini bartaraf 
qilish uchun har bir tovarga yo belgilangan qiymat qo`yib qo`yish, yoki uning 
bozorda sotilishiga kafolat berish, tovar bilan pul o`rtasidagi ziddiyatni tugatish 
zarur. Prudon tilla bilan kumushni "belgilangan" qiymatga ega bo`lgan 
dastlabki tovarlar deb ataydi. 
P.Prudon 
daromad 
to`g`risidagi 
nazariyani 
siyosiy 
iqtisodda 
daromadning asosiy manbayi deb qabul qilingan mehnat, kapital va yerning 
mazmunini ko`rib chiqishdan boshlaydi. Uning fikricha, ishlab chiqarish 
jarayonining o`zi har uchchala elementning ishga tushurilishi natijasida yuz 
beradi. Lekin yer yoki kapital egasi o`zi hech narsa ishlab chiqarmasdan, o`z 
daromadini olishini va ayni vaqtda ishchi o`z mehnati natijasida hosil bo`lgan 
daromadining faqat kichkina bir qismini ish haqi sifatida olishni adolatsizlik 
deb baholaydi. P.Prudonning takror ishlab chiqarish nazariyasi uning 
daromadlar to`g`risidagi fikrlari asosida rivojlantiriladi. 
Takror ishlab chiqarish jarayoni olimning fikricha, hamjamiyatdagi 
ishlab chiqarish va iste'molning muvozanati asosida bo`ladi. Lekin amaliyotda 
mulkchilarning ishlamay qo`yganligi bu prinsipning buzilishiga va natijada 
J.B.Sey ko`rsatib o`tgan "iqtisodiy qonunni" ham buzilishi olib kelmoqda. 
P. Prudon ijtimoiy masalalarni hal qilishi zarur bo`lgan kapitalizmni 
isloh qilish loyihalarini o`zining ko`pgina asarlarida e'lon qiladi. Ushbu 
asarlarda ijtimoiy adolat konsepsiyasini asoslash bilan birga inqilobiy chiqishlar 
haqidagi har qanday fikrni inkor etadi. Olimning islohotchilik g`oyalarining 
ayrimlari S.Sismondi qarashlariga o`xshash bo`lib ular quyidagilarda o`z aksini 
topdi: 
·"uchinchi shaxslar" ya'ni dehqonlar, xunarmandlar va mayda kustar 
ishlab chiqaruvchilarning jamiyatdagi o`rniga rahimdillik bilan hayrihohlik 
bildirish; 

---

209 
·"mayda mulkchilik va mayda ishlab chiqarishni" iqtisodiyotdagi 
yetakchilik o`rnini e'tirof etish bilan ularning shart-sharoitlari, ta'limotlarida 
to`liq tenglikka erishish; 
·ijtimoiy adolat tamoyillariga mos ravishda jamiyat manfaatlaridan kelib 
chiqib ishlab chiqarish ishtirokchilariga teng daromad berish; 
·kapital va daromadlar bir kishi qo`li ostida konsentratsiya qilinishiga va 
ayniqsa mehnatni ekspluatatsiya qilishga yo`l qo`ymaslik. 
Bundan tashqari, faqat P.Prudon islohotchiligiga xos qo`yidagi 
g`oyalarni alohida ajratib ko`rsatishimiz mumkin: 
·pulni muomalada haraktini bekor qilib, uning o`rniga ishchi pullari 
banklarni muomalaga kiritish; 
·foizni yo`q qilish hisobiga foizsiz kreditlarni tashkil qilish; 
·xalq banklarini tashkil etish; 
·islohotlar amalga oshirish jarayonining xotimasi sifatida hukumatni 
bekor qilish. 
Islohotchilik konsepsiyalarida P.Prudon.Xalq bankiga katta umid 
bog`laydi. Uning banki sotsialist-rikardochilar taklif qilgan banklardan 3 xil 
o`ziga xoslik bilan farq qilar edi: 
Birinchidan, undagi metall pullar dastlabki bonlar chiqarilishi sababli, 
pulga va tijorat voqealariga almashtirish yo`li bilan sekin-asta muomaladan 
chiqarilar edi.
Ikkinchidan, foizni birdaniga yo`q qilmasdan, balki yuqori qayd 
qilingan bosqichni amalga oshirishni 2%dan eng kam daraja-0,25% tushirish 
haqda sotilmagan tovarlarga oldindan ssuda berilishi.
Uchinchidan Xalq banki kapitalni o`ziga jalb qilmay yuzaga kelmasdan, 
balki aksincha, kapital bilan yuzaga keladi. 
P.Prudonning hukumatni bekor qilish g`oyasi islohotlarni amalga 
oshirish davrida sinflarning umumlashuvi va yagona mehnatkashlar, o`z 
mehnatini haqiqiy haqini oladigan sinfini yuzaga kelishi o`z navbatida hukumat 
faoliyatini keraksiz qilib qo`yadi (anarxizm g`oyasi). 
Prudon kapitalizmni isloh qilish loyihasida mayda tovar ishlab 
chiqaruvchining o`z moli sotilishiga kafolat olish, mayda do`kondorning foizsiz 
kreditning olish to`g`risidagi asriy orzusini, burjua ziyolisining kapitalizm 
sharoitida mutlaq mehnat erkinligi, qiymat qonuni asosida tenglik imkoniyati 
to`g`risidagi xomxayollarini ifodalagan edi. Prudonning "sotsializm"i tovar 
bilan pul o`rtasidagi aloqani soxtalashtirishga asoslangan. Shu loyihaning 
muallifi xususiy ishlab chiqarishni tovarni saqlab qolishga, ammo pulni, 
ayirboshlashni, ayirboshlash qiymatini yo`q qilib tashlashga intilgan edi. 
Prudon va prudonizm o`z davrida ishchilar xarakatiga jiddiy hatar 
solganligi sababli proletar ta'limotining asoschilari Prudonning mayda ishlab 
chiqarish reformizmiga (islohotchiligiga) qarshi murosasiz kurashdilar. Uni 

---

210 
proletariatga dushman va revolyusion harakatga halaqit beruvchi bir oqim deb 
fosh qildilar. Bu kurashni K.Marks XIX asrning 40-yillari o`rtalaridayoq 
"Falsafa qashshoqligi" asarini tayyorlashdan boshladi va marksizm rivojining 
keyingi davrlarida ham shu kurash davom etdi. 
Prudon falsafada Gegeldan, siyosiy iqtisodda esa A.Smit bilan 
D.Rikardodan yuqori ko`tarila olmadi. Uning ijtimoiy dasturlarida mafkuraviy 
yo`nalishni fosh qilishda alohida vazifalar kelib chiqdi. Prudonizm mayda 
ishlab chiqarish muhitiga va uning puch xayollariga tayanib, uzluksiz ravishda 
o`zgarib boruvchi sharoitlarga moslashaverdi.