Iqtisodiy ta'limotlar

11.4. K.Rodbertusning iqtisodiy g`oyalari 
Karl Iogann Rodbertus-Yagesov (1805-1875) Germaniyada, Shimoliy 
Greyfsvoldda 1805 yilda tug`ildi. Gettingem va Berlin universitetlarida 
huquqdan tahsil olib, shu mutaxassislik bo`yicha ma'lum vaqt ishladi. Burjua 
demokratik revoluysiyasi yillarida parlament a'zosi, keyinchalik vazir (ministr) 
lavozimlarida faoliyat ko`rsatdi. K.Rodbertus Germaniya mayda burjua 
iqtisodiy ta'limoti vakili bo`lib, Sen-Simon va sotsialist-rikardochilar g`oyalari 
ta'sirida edi. U xayoliy sotsializm va konservativ reformizm g`oyalari asosida 
o`zining eklektik konsepsiyasini yaratdi. 
1842 yilda K.Rodbertus "Davlat-xo`jalik tizimimizni bilish yo`lida" deb 
nomlangan kitobini nashrdan chiqardi. Uning asarlari "sotsial xatlar" shaklida 
yozilgan. U aynan shu kitobida qo`shimcha qiymat nazariyasini ko`rsatib o`tdi. 
U o`z fikrlarini yakunlab, shunday deb yozadi: "Agar ishlab chiqarish qanchalik 
yuqori bo`lsa, ishchining yashashi uchun zarur vositalardan tashqari ko`pgina 
iste'mol buyumlarini yaratishi mumkindir. Bu chegirtma yerga xususiy 
mulkchilik va kapital mavjud sharoitda renta holiga aylanadi va kishilar 
tomonidan mehnatsiz o`zlashtiriladi. Boshqacha qilib aytganda, renta olishning 
asosiy usuli yerga xususiy mulkchilik va kapitaldir" (K.Родбертус “К позна-
нию нашего государственно-хозяйственного строя. Пять теорем”. M.,1935, 
стр.115). K.Rodbertusning nazariyasi va xulosalariga yuqori baho berish 
mumkin, chunki u A.Smit va D.Rikardo iqtisodiy ta'limotlar bilan yaqindan 
tanish va bu ta'limotlarni chuqur ilmiy tahlil qilgan edi. 
Shuningdek, olim o`z xatlarining birida qo`shimcha qiymat va uning 
vujudga kelishini Marksdan oldinroq ko`rsatganligini va aniq qilib 
tushuntirganligini yozadi. Bu bilan u o`zining qo`shimcha qiymat nazariyasidan 
Marks ijodiy foydalanganligini va hatto "o`g`irlab" o`ziniki qilganligini 
isbotlamoqchi bo`ladi. Shuni aytish zarurki, Marks ta'limotiga nisbatan aytilgan 
bu tanqidlar Marksning o`ziga ham ma'lum edi. Marksning vafotidan keyin 
nemis kateder-sotsialistlari bu masalani yana qayta ko`tardilar. Ularning asosiy 
maqsadlari Marks ta'limotini kuchsizlantirish va uning ta'sir doirasini 

---

211 
kamaytirish edi. O`z davrida F.Engels bu fikrlar uydirma ekanligini va 
Rikardoning qiymat nazariyasidan so`lrikardochilar sotsialistik xulosalar uchun 
K.Rodbertusdan oldinroq ko`rsatib foydalanganliklarini aytdi. Shuningdek u 
K.Rodbertus qo`shimcha qiymatning foyda va yer rentasiga aylanish qonunini, 
kapitalistik sinflar o`rtasida qo`shimcha qiymatning taqsimlanishi, qonunni 
to`liq tushunmay, faqat renta nazariyasi bilan cheklanib qolganligini ham 
ko`rsatib o`tdi. 
Haqiqatan ham, foyda va yer rentasini ishchilarga haq to`lamaslik 
samarasi deb hisoblash, bu hali qo`shimcha qiymatning ilmiy nazariyasini 
yaratish degan gap emas edi. Ingliz sotsialist-rikardochilar bu masalada 
K.Rodbertusdan ancha ilgarilab ketdilar (biz bu haqda keyingi boblarda 
to`xtalib o`tamiz). 
K.Rodbertusning iqtisodiy g`oyalari yuqorida qayd etilgan asosiy 
asaridan tashqari, katta tomni tashkil etgan to`rtta "ijtimoiy xati"da bayon 
etilgandir. Unda u qiymatning mehnat nazariyasini sodda ko`rinishda tahlil 
qildi. qiymat ijtimoiy zaruriy mehnat bilan aniqlanmasdan, balki barcha mehnat 
harajatlari bilan aniqlanib, bu o`rinda bir xil mehnat xarajatlari har qanday 
ishlab chiqarishdan qat'i nazar bir xil qiymat hosil qiladi deb ko`rsatiladi. 
Bundan tashqari, mehnat doimo qiymat vujudga keltirishi alohida ta'kidlanadi. 
F.Engels "Falsafa qashshoqligi" asarining so`zboshisida K.Rodbertus 
qarashlaridagi bu holatni keskin tanqid qilib, o`zining qiymat nazariyasida 
mehnatning ijtimoiy zaruriy xarakterini inkor etadi deb yozadi. 
K.Rodbertusning fikricha, mehnat qiymat o`lchovi sifatida oltin va 
kumushdan yuqori turadi, chunki u ish kunini o`zgarmas o`lchov deb 
hisoblaydi. Bu o`rinda "mehnat kunlari" ham izohlanadi. Lekin olim xayoliy 
fikrlarga berilib, kapitalistik tovar xo`jaligi sharoitida pulning zaruriyatini 
to`g`ri tushuntirib bera olmadi. K.Rodbertus o`zining taqsimot nazariyasida 
klassik maktab vakillari 
Yo`l qo`ygan xatolarni takrorlaydi. Taqsimot nazariyasi quyidagi 
tartibda tahlil qilinadi va uch bosqichdan iborat bo`ladi. Birinchi bosqichda 
K.Rodbertus ijtimoiy (milliy) mahsulotni ish haqi va rentaga bo`linishini ko`rib 
chiqadi. Ikkinchi bosqichda u rentani kapital va yer rentasiga bo`lishga o`tadi. 
Va nihoyat, uchinchi bosqichda K.Rodbertus barcha foyda va yer rentasining 
kapitalist va yer egalari o`rtasidagi taqsimotini ko`rib chiqadi. K.Rodbertus 
ijodiy faoliyatining so`nggi yillari qiymatning mehnat nazariyasidan uzoqlashib 
mayda ishlab chiqaruvchilar manfaatlariga mos tushuvchi jamiyatni qayta 
qurish loyihalarini e'lon qilish bilan bog`liq bo`ladi. Kapitalizmni 
Rodbertuschasiga isloh qilish sinfiy kurashsiz evolyusion yo`l bilan amalga 
oshirishni ko`zda tutar edi. Bu yo`l keyingi islohotchilik yo`nalishidagi nazariy 
maktab tomonidan qo`llaniladi. Bu olimning asarlari rus tilida to`la chop 

---

212 
etilgan. (К.Родбертус “Экономические сочинения” М.,ОГИЗ.Соц Экгиз, 
Л.,1936. Стр. 436). 
XULOSA 
Kapitalizmni mayda ishlab chiqaruvchilar nazariyotchilari tomonidan 
har tomonlama keng o`rganilishi iqtisodiy ta'limotlar tarixida bu maktabning 
munosib o`rnini belgilab berdi. S.Sismondi va uning g`oyalari sanoat inqilobi, 
kapitalizmning nihoyatda tez sur'atlarda rivojlanish davrida birinchilardan 
bo`lib, shu jamiyatni iqtisodiy negizini va ijtimoiy tuzumini tanqid qilishda o`z 
aksini topdi. 
Bu tanqid mayda ishlab chiqaruvchilar manfaatlariga mos ravishda 
oshirilib, kapitalizmning inqirozlar asosida notekis rivojlanishini ko`rsatib 
berdi. Siyosiy iqtisod fan sifatida inson baxt-saodati uchun zarur bo`lgan 
ijtimoiy rivojlanishni o`rganadigan fan deb yuritildi. S.Sismondi asarlarida 
asosiy e'tibor mehnatkashlar, ayniqsa ishchilar sinfining ayanchli bir taqdiriga 
samimiy 
hamdardlik 
bildirishga 
qaratilgandir. 
Shuningdek, 
iqtisodiy 
kategoriyalarni ilmiy tahlil qilishda klassik maktabdan, ayniqsa A.Smit 
qarashlaridan nari o`ta olmadi. Olimning ishlab chiqarish bilan iste'mol 
o`rtasidagi qarama-qarshilikni ko`ra bilganligi katta xizmati bo`lsa, 
mashinalashgan 
ishlab 
chiqarishning 
ijobiy 
xususiyatlarini 
to`g`ri 
baholamaganligi uning jiddiy kamchiligi edi. 
P.J.Prudonning mayda ishlab chiqarish sotsializmi Fransiyada va 
G’arbiy Yevropaning boshqa mamlakatlarida keng yoyildi. Prudon qarashlarida 
ham ikkiyoqlamalik va fikrlar qorishmaligini uchratishimiz mumkin. Shunday 
bo`lsa ham Prudonizm g`oyalaridagi hozir ham kapitalizmni isloh qilish 
to`g`risidagi fikrlardan sotsial islohotchilikning ayrim ko`rinishlarida keng 
foydalanilmoqda. 
Prudon kapitalistik tovar ishlab chiqarishdagi qarama-qarshilikni shu 
tovarlarni pulga aylantirish yo`li bilan bartaraf etish mumkin deb hisoblaydi. U 
pulning mohiyatini to`g`ri tushunmay, hamma aybni ayirboshlashdagi 
nohaqlikdan deb biladi. 
Shunday qilib, u tovar-pul munosabatlarini pul, kapital va foizsiz 
saqlash kerakligini taklif qildi. Barcha kamchiliklaridan qat'iy nazar, Prudon 
kapitalistik taraqqiyotdan orqaga qaytish mumkin emasligini tushundi, lekin 
mayda xususiy mulkchilikni saqlab qolish tarafdori bo`ldi. 
K.Rodbertus ham o`z asarlari bilan nemis mayda burjua nazariyasiga 
katta hissa qo`shdi. U kapitalistlardan ishchilar sinfiga ishlab chiqarish 
mahsuldorligi oshganligi hisobidan ma'lum hissa berishlarini talab qildi. 
K.Rodbertus qiymatning mehnat nazariyasida, qo`shimcha qiymat, yer 
rentasi nazariyalarida katta ijobiy natijalarga erishdi. Olimning yaratgan asarlari 

---

213 
zamondoshlari, jumladan marksistik iqtisodiy ta'limot asoschilari tomonidan 
ijtimoiy fanlar rivojiga qo`shilgan katta hissa deb yuqori baholandi.