Iqtisodiy ta'limotlar

A.K.Sen-Simon 

---

217 
deb yozadi u, - mehnat farovonligini to`liq ta'minlay oladigan mulkchilik va 
undan foydalanishni belgilovchi qonundek katta ahamiyatga ega emas" 
(Haqiqatdan ham, hozirgi vaqtda respublikamiz va qo`shni mustaqil 
respublikalar iqtisodiy taraqqiyotida mulkchilik va mulkchilik formalari haqida 
qabul qilingan qonunlar ahamiyati kattaligini eslang). 
Sen-Simnning bo`lajak adolatli jamiyati industrial sistema deb 
nomlanib, u industrial jamiyat yirik sanoat ishlab chiqarishi bazasi asosida 
rivojlanadi, sanoat - alohida reja asosida, boshqaruv esa yagona industrial 
markaz orqali amalga oshiriladi deb hisoblagan edi. 
Sanoat ishlab chiqarishining taraqqiyoti va mahsulotlarni taqsimlash 
olimlar tomonidan olib boriladi. Katta tajribaga ega bo`lgan sanoat kapitalistlari 
boshqaruvni tashkil qilish bilan mashg`ul bo`ladilar, ishchilar esa ishlab 
chiqarish rejalarini bajarish uchun astoydil mehnat qilishlari zarurdir. 
Sen-Simon yangi ijtimoiy tashkilotni vujudga keltirishda, ayniqsa 
sanoatda anarxiyaga (hokimiyatsizlikka) yo`l qo`yilmasligiga va reja asosidagi 
markaziy boshqaruvga katta e'tibor berishni taklif etadi. Sen-Simon 
qarashlariga ko`ra, erkin raqobatga asoslangan ijtimoiy tuzim bu tugab 
borayotgan feodalizmdan yangi ideal jamiyatga o`tish davridagina emas, balki 
inqilobiy harakatlardan holi minch va tez sur'atlarda ijtimoiy tenglikka 
asoslangan "industrial jamiyat"ga o`tish davri hamdir. Adolatli "industrial 
jamiyat" qurilishi haqidagi o`zining mulohazalarida u ilmu-fan va ilg`or 
nazariyalarga yuqori baho berib, bo`lg`usi yangiliklarni tarixiy muqarrar deb 
hisoblaydi. Shu bilan bir qatorda Sen-Simon o`zining "industrial jamiyat" ida 
boshqa xayoliy sotsialistlar kabi qarama-qarshi sinflarni yo`qolib ketishi va 
xokimiyat tomonidan siyosiy funksiyalarga nisbatan iqtisodiy funksiyalarga 
katta e'tibor berishini taxmin qiladi. Lekin shuni alohida qayd etish zarurki, 
xayoliy sotsializmning boshqa barcha vakillardan farq qilib Sen-Simon 
sotsializmda xususiy mulkchilik bo`lishini inkor etmaydi, balki aynan xususiy 
mulkchilik va undan foydalanishni tartibga soladigan qonun zarurligini 
ko`rsatib o`tadi. 
Shuningdek, olim o`z qarashlarida anarxiyaga insonlarga ziyon 
yetkazuvchi boshqaruv deb qarab uni tanqid qiladi. U mavjud o`zgarishlar 
tezlik bilan rivojlanib davlatning to`liq kamolatini ta'minlaydi, insonlar 
esaerishishlari mumkin bo`lgan tenglik va ayniqsa mo`l-ko`lchilikka faqat shu 
"industrial jamiyat" yordamida yetib boradilar deydi. Garchi Sen-Simon yangi 
ijtimoiy tuzumning haddan tashqari mujmal manzarasini tasvirlagan, shu 
jamiyatga borishning noto`g`ri yo`lini ko`rsatgan bo`lsa ham, uning ba'zi 
taxminlari katta kelajakka molik edi. U proletariatning nazariyotchisi emas edi 
va shu sababli uning tarixiy rolini tushunmadi. Ayni vaqtda u ishchilar 
ahvolining naqadar og`irligini ko`rdi. "Mening maqsadim,- deb yozgan edi u, - 
Yevropadagina emas, butun dunyoda ham shu sinfning qismatini 

---

218 
yengillashtirishdan iborat". U davlatni "odamlarni boshqarish quroli"dan ishlab 
chiqarishni tashkil etish, fan va san'at taraqqiyotini ta'minlash, ya'ni "narsalarni 
boshqarish quroli"ga aylantirish, tartib, osoyishtalikni nazorat qilishni esa 
jamoatchilikka topshirish kerak degan g`oyani ilgari surdi. Sen-Simonning 
yangi industrial sistemasi sotsialistik jamiyat emas edi, chunki unda xususiy 
mulkchilik, kapital jamg`arish, bankirlar va tadbirkorlar sinflari hali mavjud 
edi.Bu esa o`z navbatida umumxalq mehnatiga asoslangan rejali keng ishlab 
chiqarishni inkor etadi. 
Sen-Simon asarlarining asosini kapitalizmni tanqid tashkil etadi. U 
ishlab chiqarish va taqsimotdagi anarxiyani, raqobat, xalq ommasining 
qashshoqlashuvi va ishchilarning ayanchli ahvoldaligini kapitalizm illati deb 
hisoblaydi. Olim ishchilar, kapitalistlar va savdogarlarni bir sinf vakillari deb, 
ularni industriallar deb atadi. Feodal jamiyatining hokim sinflari bo`lgan 
dvoryanlar, ruhoniylar va boshqa amaldorlarni esa befoyda, keraksiz sinflar deb 
hisobladi. Shuni aytish kerakki, Sen-Simon kapitalizmni ilmiy ravishda tanqid 
qilmadi. U burjua jamiyati bo`ysunishi zarur bo`lgan iqtisodiy qonunlarni 
e'tibordan chetda qoldirdi. 
Sen-Simon ta'limotlarini tashviqot qilishda uning shogirdlari O.Rodrig, 
V.Anfonten va O.Bazarlar katta rol o`ynadilar. Ular "Sen-Simon ta'limoti" 
kitobini nashr qildirib, uning nazariy qarashlarini boyitdilar. lekin bu olimlar 
ham burjua jamiyatining asosiy sinflari va ular o`rtasidagi sinfiy kurash 
mohiyatini to`liq tushunmadilar, natijada XIX asrning 30-yillariga kelib, Sen-
Simon maktabi tor doiraga aylandi va tarqalib ketdi. 
Fransuz xayoliy sotsializmining yana bir yirik namoyandasi Fransua 
Mari Sharl Furyedir (1772-1837 yy.). U Bezanson shahrida savdogar oilasida 
dunyoga kelib, butun hayoti mobaynida savdo bilan shug`ullandi. Bo`sh 
vaqtlarida o`z ma'lumotini to`ldirib, mustaqil ravishda fizika, astronomiya va 
falsafa fanlari bilan shug`ullandi, ijtimoiy tadqiqotlarni amalga oshirdi. Sharl 
Furye o`zining "To`g`ri harakat va mushtarak taqdirlar nazariyasi", "Umumiy 
birlik nazariyasi", "Savdo qallobligi haqida", "Yangi sanoat dunyosi va ijtimoiy 
dunyo" nomli asarlari va qator maqolalarida kapitalistik jamiyatni keskin tanqid 
qildi va ijtimoiy adolatli jamiyat barpo etish dasturini ishlab chiqdi. Uning 
tasvirlashicha, inson o`zi yashayotgan jamiyatning barcha yaramas illatlaridan 
tozalanishi lozim, shunday ijtimoiy tuzum o`rnatish kerakki, bu tuzum 
insonning kamol topishiga, ehtiroslarini to`liq namoyon qilishiga, ehtiyojlarini 
qondirishga imkoniyat bersin.