Iqtisodiy ta'limotlar

TO`RTINCHI QISM 
XIX ASR OXIRI - XX ASRLARDAGI IQTISODIY TA'LIMOTLAR 
Oldingdan oqqan suvning qadri yo`q.
Maqol. 
14-BOB. MARJINALIZM. IQTISODIY TA'LIMOTLARDA 
NEOKLASSIK YO`NALISHNING SHAKLLANISHI 
14.1. Marjinalizmning umumiy ta'rifi 
va rivojlanish bosqichlari 
 
X1X asrning ikkinchi yarmi XX asrning boshlarida iqtisodiy 
ta'limotlarning rivojlanishi (evolutsiyasi) kapitalizm iqtisodiyotida uning 
siyosiy ustqurmasida yuz berayotgan tub siljishlarni aks ettirar edi. X1X 
asrning so`nggi chorasida erkin raqobatning monopoliyaga aylanishi 
iqtisodiyotdagi 
eng 
muhim 
xodisa 
bo`ldi. 
Bu 
jarayon 
kapitalizm 
ziddiyatlarning, ayniqsa mehnat bilan kapital o`rtasidagi ziddiyatlarning 
chuqurlashuvi va keskinlashuvi bilan ayni bir vaqtda ro`y berdi. X1X asrning 
70-yillaridan boshlab qiymat nazariyasi va uni ilmiy tahlil qilishda ham 
chinakam inqilobiy o`zgarish yuz berib aynan shu davrda Yevropaning bir 
nechta mamlakatlarida turlicha nazariy maktablar shakllandi. Ushbu maktablar 
yaratgan iqtisodiy ta'limot fanda "marjinalizm" ta'limoti, deb nomlanib XX 
asrning 30-yillarigacha o`z mavqeini saqlab turdi. 
Marjinalizm fransuzcha “marginal” so`zidan olingan bo`lib "eng 
yuqori", (chegaraviy)degan ma'noni bildiradi. 
Bu boradagi o`zining ilk fikrlarining U.Stenli Jevons 1862yilda 
Britaniya fanlarini rivojlantirish Assotsiatsiyasida qilgan "Siyosiy iqtisodning 
umumiy nazariyasi haqida qisqacha bildirish"nomli ma'ruzasida bayon etgan 
edi. 1871yilda esa U.Jevons yangi nazariyasini ilmiy asoslashga bag`ishlangan 
fundamental asar bo`lgan "Siyosiy iqtisod nazariyasi"nomli kitobini Angliyada 
nashr qildirdi. Aynan mana shu yili 1871yilda Avstriyada Karl Mengerning 
"Siyosiy iqtisod asoslari"nomli kitobi ham e'lon qilindi.Bu kitobda ham xuddi 
mana shu "eng yuqori foydalilik "nazariyasi tahlil qilinib matematik formula va 
teoremalarsiz ilmiy jihatdan asoslab berildi. 
1874 yilda Shveytsariyada Leon Valrasning "Sof iqtisodiyot fani 
elementlari"nomli kitobi nashrdan chiqdi. Bu kitobdagi iqtisodiy nazariya to`liq 
ravishda matematik jihatdan rivojlantirildi. Shunday qilib yangi yo`nalish bir 
vaqtda uchta olim tomonidan turli mamlakatlarda ingliz, nemis va fransuz 
tillarida ilmiy jihatdan asoslab berildi. 

---

256 
Marjinalizm va uning rivojlanish davrini ikki bosqichga bo`lib o`rganish 
maqsadga muofiqdir. 
Birinchi bosqich XIX asrning 70-80-yillarini o`z ichiga olib iqtisodiy 
tahlilning dastlabki marjinalistik g`oyalarini mujassam qilgan dastlabki ilmiy 
asarlar yaratildi.(K.Menger, U.Jevons va L.Valras asarlari). Bu davrda asosiy 
kechib uni bu ko`rinishi inson psixalogik xususiyati, ya'ni uning hissiyoti va 
qabul qilishi asosida o`rganiladi. Shuning uchun marjinalizmning bu bosqichini 
iqtisodiy ta'limotlardagi "subyektiv yo`nalish" deb ataldi. 
Ikkinchi bosqich XIX asrning 90-yillariga to`g`ri kelib, bu davrdan 
boshlab marjinalizm ko`pgina mamlakatlardamahur va aso-siy ta'limotga 
aylandi. Marjinalistlarning bu davrda erishgan asosiy yutug`lari subektiv-
psixologik yo`nalishdan vos kechib iqtisodiyotning asosiy maqsadi bu iqtisodiy 
hayotning doimiy borishini mavjud shart-sharoitlar asosida tushuntira bilish 
demakdir, dedilar. Natijada yangicha iqtisodiy g`oyalar namoyondalari klassik 
iqtisodiy maktabning davomchilari sifatida baholanib, ularga neoklassiklar deb 
nom berildi. 
Marjinal rivojlanishning ikkinchi bosqichini ya'ni neoklassik iqtisodiy 
ta'limotni rivojlanishiga yirik iqtisodchi olimlar A.Marshall, Dj. B.Klark va 
V.Pareto katta hissa qo`shdilar. Marjinal iqtisodiy g`oyalarni yuqorida qayd 
etilgan ikkala bosqichini o`ziga xos xususiyatlarini quyidagicha ta'riflanimiz 
mumkin. 
Birinchi. Dastlabki marjinalistlar o`zlarining subyektiv oqimlarida 
asosiy e'tiborni iqtisodiy tahlil jarayonida istemol (talab)ning tutgan o`rnini 
o`rganishga qaratib klassiklardan farqli ravishda ishlab chiqarish (taklif)ni 
ikkinchi darajali qilib qo`ydilar. Keyinchalik neoklassiklar har ikkala jarayonni 
birgalikda o`rganib ancha mukammal ta'limot yaratdilar. 
Ikkinchi. Birinchi bosqich marjinalistlari subyektiv yo`nalish vakillari 
klassiklar singari sabab oqibatga asoslangan ilmiy tahlilni qo`llab ularning 
g`oyalarini ma'lum darajada takrorladilar. Lekin birgina katta farq subyektiv 
maktab qo`llagan iste'mol va tovarlarning foydaliligi usuli ularni klassik maktab 
usulidan farqladi. O`z navbatida marjinalistlarning neoklassik yo`nalishi 
funksional ilmiy tadqiqotni maydonga tashlash bilan birga ishlab chiqarish va 
iste'molni yaxlit holda o`rganib meyoriy iqtisodiy o`lchamlarni taqsimot va 
ayirboshlash jarayonlariga ham tadbiq etdilar. 
Uchinchi. Marjinal inqilobning birinchi bosqichidan farq qilib, ikkinchi 
bosqichda funksional ilmiy uslub bilan birga iqtisodiy tahlilga iqtisodiy 
jarayonlarni matematik modellashtirish usuli ham olib kirildi. Shu jumladan, 
har ikkala bosqich nazariyotchilari "erkin" raqobat yordamidagi iqtisodiy 
o`sishni haligacha avtomatik avishda qo`llab kelinmoqda degan fikrga keldilar. 
To`rtinchi. Neoklassiklar iqtisodiy ta'limotlar tarixida alohida o`rin 
egallagan klassiklardan iqtisodiy liberalizm tamoyillariga sodiq qolishni meros 

---

257 
qilish bilan birga tadqiqot mavzuini yanada kengaytirib, unda funksional 
tadqiqot usulidan va iqtisodiy ko`rsatkichlarni taqqoslash usuli va nihoyat 
sistemali matematik usuldan keng foydalanishni amalga oshirdilar.