Iqtisodiy ta'limotlar

15.1. Alfred Marshallning iqtisodiy ta'limoti 
 
(1842-1924) iqtisodiyotda neoklassik (yangi klassik) 
yo`nalishning yetakchi vakili, marjinalizmning "kembrij mak-
tabi"lideri hisoblanadi. Kembrij universitetida o`qidi, uni 
tugadi va shu yerda butun hayoti davomida o`qituvchilik 
qildi. U siyosiy iqtisod fanidan (1863 yildan to 1908 yilga-
cha) dars berdi. 1902 yildan boshlab yangi "Ekonomiks" 
fanini kiritdi va siyosiy iqtisod fani asta-sekin siqib chiqarildi. 
Marshall marjinalizm g`oyasini musbat ravishda (Jevonani 
bilmagan holda) aniqladi. 
"Ekonomiks prinsiplari" (1890) A.Marshallning bosh asari bo`lib, olti 
jilddan iborat. Bu kitob doim to`ldirib borildi va olim hayoti davomida 8 marta 
A.Marshall

---

272 
qayta nashr etilgan (ruschaga - "Принципы экономики" tarjima qilingan). 
Kitob boshidayoq fanning predmeti to`g`risida fikr yuritiladi. Bu fan inson ja-
miyatining normal hayot faoliyatini tadqiq qilish bilan shug`ullanadi. Individual 
va ijtimoiy jarayonlarning farovonlikning moddiy asoslarini yaratish bilan 
chambarchas bog`liq bo`lgan sohani o`rganadi. Mashhur "Ekonomiks" kitobin-
ing muallifi P.Samuelson bu fan predmeti nomi "iqtisodiyot" bo`lib, iqtisod yo-
ki maksimizatsiyani bildiradi. Unda ishlab chiqarish Hajmlari optimal 
bo`lganda, sof foyda maksumumga erishuviga katta e'tibor qaratilgan. 
Tadqiqot metodida klassik maktab g`oyalariga vorislik mavjud bo`lib, 
ular yanada rivojlantiriladi. A.Marshall insonlarning iqtisodiy faoliyatini "sof" 
iqtisodiy nazariya pozitsiyasida turib, xo’jalikning ideal (benazir) modelini, 
"mukammal raqobat" tufayli bo`lishi mumkin bo`lgan tadqiq etdi. Ammo, 
birqancha iqtisodiyotning mo`tadilligi (muvozanati) bilan bog`liq marjinal 
g`oyalar orqali u bu fanni "xususiy" hol, ya'ni firma, soha (mikro-ekonomika) 
darajasida qaraydi. Bunday yondoshuv olim yaratgan "Kembrij maktabi" va 
X1X asr oxiri - XX asr boshidagi ko`pchilik neoklassiklar uchun xosdir. Ammo 
shuni alohida ta'kidlash kerakki A. Marshall o`zida oldin o`tgan ortodoksal 
klassiklardan farqli ravishda, iqtisodiy kategoriya larni "Isbot" talab etuvchi u 
yoki bu asosiy chegaralanishi maqsadga muvofiq deb hisoblaydi. 
Olim tadqiqotlarida bozorda erkin baho shakllanish muammosi asosiy 
o`rinni egallaydi. Bunda bozor muvozanati yagona organizm sifatida, xo`jalik 
yurituvchi subektlar chaqqan va bir-biri to`g`sida yaxshi ma'lumotga ega ded 
qaraladi. 
Bozor bahosi eng yuqori naf asosida aniqlanadigan talab bahosi va eng 
yuqori xarajatlar bilan topiladigan taklif bahosining kesishish natijasi deb qara-
ladi. Bu "Marshall xochi" deb yuritilada, talab va taklif chiziqlarining kesish-
ganliging grafik (chizma) shaklidir. chiziqlar kesishgan joyda ular orasidagi 
muvozanat, ya'ni muvozanatli, mo`ta'dil baho o`rnatiladi. 
Shu yerda olimning tovar qimmatining mohiyati to`g`risidagi g`oyasi 
xarakterlidir. Uning fikricha, qimmatni yaratishda naflik va ishlab chiqarish xa-
rajatlari (qaychining ikki tig`i) birdek faoldir. U qaychini misol sifatida keltirib, 
qaychining qog`oz qirqanda qaysi (ustki yoki pasti) tig`i (lezviyasi) asosiy rolni 
o`ynaydi, deb savol beradi. 
Marshall tomonidan "iste'mol ortiqchaligi" tushunchasini kiritadi, bu 
xaridor olishi zarur bo`lgan ilojsiz narsa uchun to`langan va amalda to`layotgan 
baholar o`rtasidagi farqdir, ya'ni xaridorning qo`shimcha talabini qondirishning 
iqtisodiy o`lchovidir. 
Ilk majinalistlarning baho, talab va taklif kabi omillarning funksional 
bog`lanish umumlashtiriladi. U xususan, baho pasayishi bilan talab ortishi 
(baho ortishi bilan talab pasayishi), baho pasayishi bilan taklif pasayishi (baho 
ortishi bilan taklif ortishi)ni ko`rsatib berdi. Mo'tadil (muvozanat) baho talab va 

---

273 
taklif nuqtalari kesishgan yerda o`rnatiladi (yuqori aytildi). Shularga mos rav-
ishda bozorda baholarning o`zgarishi ro`y beradi. 
Daromadlar nazariyasida kapitalga foiz, ish haqi marjinalistik hal eti-
ladi. Avvalgi klassiklarning tovar qiymati sarflangan mehnat bilan o`lchanishi 
qat'iyan rad etiladi. 
Foiz stavkasi darajasi to`g`risida fikr yuritilib, foiz kamayishi bilan in-
sonlar kam jamg`aradilar (va aksincha) degan xulosa chiqariladi. Bu qoida 
keyinchalik uning shogirdi J.M.Keyns tomonidan keng foydalanildi (yuqorida 
berilgan). 
"Talab bahosi" rivojlantirilib "talabning elastikligi (qayishqoqligi)" kon-
sepsiyasi ilgari suriladi, bu talab hajmining baho (narx) o`zgarishiga bog`liqligi 
ko`rsatkichidir. Elastiklikning turli omillarga qanchalik bog`liqligi tahlil etiladi 
(iste'mol tarkibi, daromad darajasi va b. ). Eng kam elastiklik keng iste'mol 
mollariga tegishli (ammo xuddi shu holatni zebi-ziynat mollariga nisbatan 
ko`rib chiqmagan). Bu bog`lanish vaqt davomida o`zgarib turishi aytiladi. 
O`rganilayotgan davr qanchalik kichik bo`lsa, talabning bahoga ta'siri 
shunchalik kattadir, davr qanchalik katta bo`lsa, ishlab chiqarish xarajatlari 
(taklif) ning ta'siri asosiydir. 
Korxonada ishlab chiqarish hajmlarining o`stirish davomida solishtirma 
ishlab chiqarish xarajatlari o`zgarishi qonuniyatlari aniqlandi. Korxona ishlab 
chiqarish masshtabini oshirganda undan keladigan nafning miqdori muammosi 
qarab chiqiladi. Marshall xususan shuni qayd qiladiki, odatda raqobatli iqti-
sodiyotda yirik korxona (firma) o`z tovar mahsulotiga bahoni pasaytirishni 
ta'minlaydi, bu esa raqobatchilar oldida ustunlikka olib keladi (malaka oshuvi, 
maxsus mashina va asbob-uskunalarni qo`llay olish tufayli). Eng muhimi bun-
day iqtisoddan butun jamiyat manfaat ko`radi. 
"Repreztativ firma" (o`rtacha firmaning turi) tushunchasi kiritiladi. Un-
ing hajmi ma'lum tovarni ishlab chiqarish hajmi ortishi bilan ortadi, bu esa ham 
ichki ham tashqi foyda keltiradi, chunki mehnat sarflari va boshqa ishlab 
chiqarish xarajatlari pasayadi. 
Bundan olim ikkita iqtisodiy qonun borligi to`g`risida xulosa chiqaradi: 
1) o`sib boruvchi foyda va 2) doimiy foyda. Birinchisiga ko`ra, mehnat va 
kapital sarflari hajmi ortishi bilan odatda ishlab chiqarishni tashkil etishni muk-
ammallashtirishga olib keladi, mehnat va kapitaldan foydalanish samarodorlig-
ini oshiradi, proporsional (mutanosib) ravishda yuqoriroq foyda keltiriladi. 
Ikkinchisiga ko`ra, mehnat va boshqa xarajatlar mahsulot hajmini proporsional 
o`sishiga olib keladi. Olim fikricha, real hayotda bu ikki tendensiya doimo bir-
biriga qarama-qarshi turadi. 
Raqobat sharoitida ishlab chiqarish yiriklashuvi bilan nisbiy xarajatlar 
yo pasayib boradi, yoki paralel o`sadi, ammo mahsulot hajmi o`sish sur'atlari-
dan ilgarilab ketmaydi. Keyinchalik mana shu fikrlar asosida mikroiqtisodiy 

---

274 
nazariya ishlab chiqarish va korxona o`lchamlari (katta-kichikligi)ni optimal-
lashtirish muammosini yechish bo`yicha ancha aniq uslubiy yechimlarni ilgari 
surdi. Ishlab chiqarish xarajatlarini doimiy va o`zgaruvchi deb qarab, uzoq 
muddat davomida doimiy xarajatlar o`zgaruvchan bo`lib qoladi. Firma bozorni 
tark etishining asosiy sababi - xarajatlarning bozor bahosi darajasidan yuqorilab 
ketishidir.