Iqtisodiy ta'limotlar


Download 2.19 Mb.
Pdf ko'rish
bet135/152
Sana02.12.2023
Hajmi2.19 Mb.
#1780126
1   ...   131   132   133   134   135   136   137   138   ...   152
Bog'liq
Iqtisodiy ta\'limotlar

B.Olin
 


367 
ichiga oluvchi iqtisodiy matematik modellar asosida hal qilinadi. Masalan, 
amerikalik iqtisodchilar J.Borts va K.Kopekilar tuzgan ana shunday mod-
elda 20 dan ortiq o`zgaruvchi va shuncha tenglama mavjud; unda matemat-
ik apparat ustun bo`lib, u nazariy asosning bo`shligini kompensatsiyalaydi. 
Ular kapital ortiqchaligi masalasini tushuntirishda neokeynschilar-
ga asoslanadilar va uni jamg`armalar va investitsiyalar orasidagi farq sifat-
ida e'lon qiladilar. Bu farq ishchi kuchi yetishmasligi va tez o`suvchi 
kapital miqdori o`rtasidagi texnik-iqtisodiy disproporsiyadan kelib chiqadi, 
deb tushuntiriladi. 
Kapital o`sishi to`lov balansi saldosi musbat bo`lganda investitsion 
daromadlar investitsion to`lovlardan ortiq hollarda ro`y beradi. Daromadi 
to`lovlardan yuqori bo`lgan mamlakatlar kapitalni sof eksport qiladigan, 
aksincha, to`lovlari daromaddan ustun bo`lganlar esa kapitalni sof import 
qiladigan mamlakatlardir. Chunki ulardagi kapital miqdori mavjud mehnat 
resurslaridan ancha kam bo`ladi. Bunda chet el investitsiyalari bilan sof 
kreditor yoki debitor mamlakatlar ahvoli o`rtasidagi o`zaro bog`lanish 
ta'kidlanadi. 
Bevosita investitsiyalar nazariyasi ham 60-70-yillarda ishlab chi-
qilgan bo`lib, kapital chiqarish va kiritishning sabab va oqibatlarini 
aniqlash masalalari asos qilib olingan. Ularning fikricha, kapital chiqarish 
asosan yirik korporatsiyalar tomonidan amalga oshiriladi va boshqa mam-
lakat kompaniyalarining chet eldagi iqtisodiy pozitsiyalari bilan raqobatga 
duch keladi. Buning sababi shuki, hozirgi sharoitda rentabel ishlab 
chiqarishni tashkil etish asosan chet eldagi bozorlarni egallash bilan 
bog`liq. E.X.Chemberlin monopolistik konkurensiya nazariyasini ishlab 
chiqdi, unga ko`ra monopolistik konkurensiya ishlab chiqarish va kapital 
konsentratsiyasi tufayli emas, balki firmaning bozorga, iste'molchilarning 
shaxsiy talablariga muvaffaqiyatli moslashishi natijasidir. 
Bevosita investitsiyalarni amalga oshiruvchi korporatsiyalar xuddi 
ana shunday monopolistik ustunliklarga ega bo`lishlari kerak. S. Xaymer - 
Ch. Kindlebergerlarning "oligopolik strukturalar" (monopolistik ustun-
liklar) modelida bu jarayon korporatsiya investorda "differensiyalashgan 
mahsulot", maxsus bozor bilimlari, kerakli texnologiya, yuqori malakali 
menejment mavjudligi tufayli ro`y berar ekan. 
Keyingi davrda xalqaro monopoliyalarning yangi tipi - transmilliy 
va transkorporativ konsernlar tashkil topmoqda. Bu monopoliyalar faoli-
yatini aks ettiruvchi bir qancha ta'limotlar mavjud. Ularda xalqaro mo-
nopoliyalar bir qancha millatlar nomidan chiqayotgan mustaqil korporatsi-
ya sifatida izohlanadi va butun dunyoda ilmiy-texnika taraqqiyoti mevala-


368 
rini targ`ib qiluvchi tashkilot deb qaraladi. Bu monopoliyalar misolida iqti-
sodiy aloqalar har qanday siyosat va mafkuradan xoli degan fikr ilgari suri-
ladi, ya'ni u yoki bu korporatsiya ko`p mamlakatlarda ishlab chiqarish va 
kommersiya operatsiyalarini olib borayotgan bo`lsa, "sof xalqaro" korxon-
aga aylanadi va hech bir mamlakat manfaatlarini himoya qilmaydi. 
G.Jonson, Ch.Kindleberger va boshqalar xalqaro monopoliyalarning ilmiy-
texnika yangiliklarini targ`ib etish, tinchlikni saqlashga oid faoliyatlariga 
keng o`rin berishgan. Ayniqsa rivojlanayotgan mamlakatlarda bu trans-
milliy korxonalarning roli yuqori baholanadi, ularning ilmiy-texnika so-
hasida, investitsiyalar qo`yish bo`yicha faoliyati ijobiy deb qaraladi. 
Xalqaro monopoliyalar rivojiga tanqidiy bo`lgan nazariyalar ham 
mavjud (R.Barnet -AQSH, E.Penrouz - Angliya), bu nazariyalarda halqaro 
konsernlar davlat iqtisodiy siyosatining ayrim unsurlari, masalan, soliq 
solish, kredit va investitsion siyosat, valutani tartibga solish va boshqalarn-
ing samarasiz bo`lib qolishiga olib keladi. Bu korporatsiyalar o`zlari ish 
yuritayotgan davlatlarda bu mamlakat iqtisodiyoti va siyosatiga salbiy 
tazyiq o`tkazish uchun bir qancha usullardan foydalanishlari mumkin. 
Ayniqsa bu holat iqtisodiy jihatdan qoloq rivojlanayotgan mamlakatlarda 
salbiy oqibatlarga sabab bo`lishi mumkinligi aytiladi. Shu sababli ular 
xalqaro korporatsiyalar faoliyatini shunday qayta ishlab chiqishni taklif 
etadilarki, ularning harakatidagi "salbiy tomonlar"ning yo`qotilishi va 
jahon bozorini bo`lib olish "qoidalari"ni reglamentatsiyalash kerak. 
Integratsion jarayon bo`yicha yagona alohida ta'limot yo`q, ammo 
integratsiyani 
isbotlash, 
qo`llab-quvvatlash 
borasida 
bir 
qancha 
yo`nalishlarning ba'zi bir umumiy tomonlari mavjud, ular quyidagilardir: 
kapitalistik iqtisodiy integratsiyaning ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni soxta-
lashtiriladi; bu jarayon umumiy qonuniyat sifatida qaraladi va XVIII-XIX 
asrlarda vujudga kela boshlagan ichki bozor bilan bir narsa deb qaraladi, 
Yevropa va Shimoliy Amerika mamlakatlari rivojlanayotgan va boshqa 
davlatlar bilan olib boriladigan aloqa sifatida beriladi; monopolistik 
kapitalning kapitalistik integratsiyaning harakatlantiruvchi kuchi sifatidagi 
roli bo`yab ko`rsatiladi. 
Odatda iqtisodiy integratsiya to`g`risidagi nazariyalarda inte-
gratsiyaga a'zo mamlakatlar o`rtasidagi barcha to`siqlar va ayniqsa savdo, 
boshqa iqtisodiy munosabatlarda to`la erkinlik berilishi zarurligi qayd eti-
ladi. Shu bilan birga bozorning ko`lami va iqtisodiyotning o`sish sur'atlari 
o`rtasida funksional (ya'ni bevosita) bog`lanish bor degan g`oya ham ilgari 
suriladi. Shunday qilib, iqtisodiy integratsiya zarurati tashqi bozorning 


369 
qayta ishlab chiqarishga hal qiluvchi ta'siri tufayli yuzaga keladi (ya'ni 
aksincha emas). 
Iqtisodiy integratsiya bo`yicha ta'limotlarda asosiy e'tibor "bojxona 
ittifoqi"ga berilib, unda o`zaro savdo bo`yicha har qanday cheklashlar 
bekor qilinishi va "uchinchi mamlakatlar" uchun yagona bojxona tarifi 
joriy qilinishi kerak bo`ladi. Bunda ayrim iqtisodchilar - B.Belash 
(AQSH), V.Rebke (Shveytsariya) va boshqalar bu jarayonni ideal erkin 
bozor munosabatlariga qaytish shaklida qaraydilar va avvalgi davr 
voqealarini hozirgi monopolistik davrga ko`chiradilar. Boshqalari esa, ma-
salan Ch.P.Kindleberger (AQSH), P.Striten (Angliya), A.Marshall va 
F.Perru (Fransiya)lar yirik korporatsiyalar mavjudligini tan oladilar, ularn-
ing fikricha, jahon bozorini o`zaro bo`lib olib, "bojxona ittifoqi" kartellarga 
qarshi siyosat tufayli ularning faoliyatidagi salbiy tomonlarni neytralizatsi-
ya qiladi, go`yoki xalqaro integratsiya antimonopol yo`nalishga ega. Ama-
liyotda bu jarayonlar har doim ham nazariyadagidek emas, masalan 
Yevropa iqtisodiy hamjamiyati (umumiy bozor, hozir Yevropa ittifoqi)da 
kartellashtirishni taqiqlash to`g`risida qonun bo`lishiga qaramasdan, bu ja-
rayon aksincha tezlashdi, bugungi kunda ko`ptarmoqli kompaniya-
konsernlar vujudga kelmoqda. 
Olimlarning fikricha, iqtisodiy integratsiyaning asosiy ijtimoiy-
siyosiy oqibatlari quyidagilardan iborat bo`ladi: ishlab chiqarishning 
doimo o`sishi va iqtisodiy inqirozlarning bo`lmasligi ta'minlanadi; iqti-
sodiyotning doimo o`sishi tufayli aholining turmush darajasi ko`tariladi; 
ishchi va kapitalistlar o`rtasidagi sotsial sheriklikni rivojlantiradi; turli 
mamlakatlar o`rtasidagi qarama-qarshiliklar va siyosiy nifoqlar tugatiladi. 
Demak, iqtisodiy integratsiya kapitalistik jamiyatga xos bo`lgan illatlarni 
kamaytirish vositasi sifatida qaraladi. 

Download 2.19 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   131   132   133   134   135   136   137   138   ...   152




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling