Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya 37

Ishlab  chiqarishni  joylashtirishning  klassik  g„oyalari.  Ma‘lumki,  xalqaro 

savdo  nazariyasi  asoslari  XVIII  asr  oxirlari  –  XIX  asr  boshlarida  mashhur 

iqtisodchilar Adam Smit va David Rikardo tomonidan shakllantirilgan. 

Adam Smit o‗zining ―Xalqlar boyligi sabablari va ularning tabiati to‗g‗risida 

tadqiqotlar‖  (1776-y.)  kitobida  mutlaq  ustunlik  nazariyasini  shakllantirdi  va 

---

IQTISODIY VA IJTIMOIY GEOGRAFIYA 

 

53 

 

xalqaro  erkin  savdoning  rivojlanishidan  manfaatdor  mamlakatlar  undan  mustaqil 

ravishda eksporter yoki importyorligidan qat‘iy nazar, albatta, yutishini ko‗rsatdi. 

A.Smit ―almashinish har bir mamlakat uchun foydali ekanligini, har bir mamlakat 

unda mutlaq ustunlikni topishini‖ isbotladi. Xalqaro savdoda mutlaq ustunlik bu – 

mamlakatda  ishlab  chiqarishda  boshqa  mamlakatda  mumkin  bo‗lmagan  kam 

mehnat sarflab tovar ishlab chiqarishdir. 

A.Smit  tahlili  klassik  nazariyaning  tayanch  nuqtasi  sifatida  erkin  savdo 

siyosatining  barcha  turlariga  asos  bo‗lib  xizmat  qiladi.  Biroq,  bu  mulohazalarni 

oxirigacha  davom  ettirib,  shunday  xulosaga  kelish  mumkin:  agar  mamlakat 

chetdan  cheklanayotgan  miqdorda,  arzon  bahoda  istalgan  barcha  narsasini  topsa, 

uning manfaatlari chetda ―hammasi‖ tusini oladi. Uning o‗zi sotish uchun biror-bir 

narsa ishlab chiqarayaptimi? Hech narsa buni kafolatlay olmaydi. Ana shunda uni 

o‗zi  sotib  oladigan  narsalariga  umid  bog‗lashdan  boshqa  iloji  qolmaydi.  Turgan 

gapki, bunda mutlaq usutunlik nazariyasi boshi berk ko‗chaga kirib qoladi.  

D.Rikardo  ―Siyosiy  iqtisodning  boshlanishi  va  soliqqa  tortish‖  (1819-y.) 

kitobida bu boshi berk ko‗chadan chiqishning klassik nazariyasini olg‗a suradi. U 

xalqaro  ixtisoslashuv  mezonlarini  ajrata  turib,  ikki  davlat  o‗rtasida  qaysi  doirada 

almashinish  maqbulligini  ko‗rsatadi.  Har  bir  mamlakat  o‗z  manfaatidan  kelib 

chiqib  ishlab  chiqarishda  ustunlik  beradigan  yoki  nisbatan  kam  foyda  beradigan 

sohaga  ixtisoslashishi  mumkin.  Uning  mulohozalari  taqqoslama  ustunlik 

nazariyasida o‗z aksini topadi. 

D.Rikardo xalqaro almashinuv barcha mamlakatlar uchun zarur va manfaatli 

ekanligini  ko‗rsatib  berdi.  U  shunday  baho  hududi  (zonasi)ni  aniqladiki,  uning 

ichida almashinish hamma uchun foydalidir. 

Jon  Styuart  Mill  o‗zining  ―Siyosiy  iqtisod  asoslari‖  (1848-y.)  ishida 

almashish  qanday  bahoda  amalga  oshishini  ko‗rsatdi.  Millning  xulosasiga  ko‗ra, 

almashish bahosi talab va ehtiyoj qonuni asosida belgilanadi va har bir mamlakatni 

---