Iqtisodiyot asoslari

“Buning uchun korxona va fuqarolarga keng iqtisodiy erkinlik 
berish, ularning xo’jalik faoliyatiga davlatning bevosita aralashuvidan voz 
kechish, iqtisodiyotni boshqarishning ma’muriy - buyruqbozlik usullarini 
bartaraf etish, iqtisodiy omillar va rag’batlantirish vositalaridan keng 
foydalanish. Iqtisodiyotda moddiy, tabiiy va mehnat resurs-laridan samarali 
foydalanishni ta’minlaydigan chuqur strukturaviy o’zgarishlar qilish, 
raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqarish. Ishlab chiqarishning pasayib 
borishiga barham berish, moliyaviy ahvolning barqarorlashuvini ta’minlash 
iqtisodiy islohotlarni ro’yobga chiqarishning g’oyat muhim sharti bo’lmog’i 
kerak.”
(I.A.Karimov O’zbekiston buyuk kelajak sari" T."O’zbekiston"1998y. 
189-b.) 
Monopolistik, nomukammal raqobat doim mavjud bo’lib kelgan, biroq, XIX 
asrning oxiri va XX asrning boshlarida monopoliyalarning vujudga kelishi bilan, 
yanada kuchaydi. Ushbu davrda, kapitalning jamg’arilish va markazlashuv 
jarayoni kechadi, hissadorlik jamiyatlari vujudga keladi, tabiiy, moddiy va 
moliyaviy resurslar ustidan nazorat o’rnatiladi. Monopolistik faoliyatning asosiy 
belgilari bo’lib, monopol narxlar va monopol foyda bo’lib hisoblanadi. 
Korxonaning monopol mavqei, korxonaning noYob resurslarga egalik qilishi 
tufayli, "tabiiy" ham bo’lishi mumkin, biroq, korxonalar sun’iy tarzda, tashkiliy 
usullarni qo’llab ham, monopoliyalarni tashkil etishlari mumkin. Ba’zi holatlarda 
davlat ma’lum bir ijtimoiy ne’matlarni ishlab chiqarishni o’z qo’lida ushlab turish 
maqsadida, monopolistik faoliyat yuritadi. Davlat monopoliyasi asosan davlat va 
jamiyat ahamiyatiga ega bo’lgan neft’ va gaz, energetika komplekslari, temir 
yo’llar, havo yo’llari va ayrim sanoat ishlab chiqarish sohalarida mavjud bo’ladi va
ularning faoliyati davlat boshqaruv organlari rahbarligida amalga oshiriladi.
Amaliyotda monopolistik faoliyat yuritishning bir qator keng tarqalgan
kartel’, konsern, sindikat kabi shakllari mavjud: 

---

43 
Kartel’
- ishlab chiqarishning bir tarmog’iga asoslangan korxonalar 
birlashmasini ifoda etadi. Kartelga a’zo bo’lgan korxonalar mustaqil ish 
yuritadilar, ishlab chiqarish xarajatlari va ishlab chiqarilgan mahsulotga ham egalik 
qiladilar. Lekin, birlashmaga a’zo bo’lgan korxonalar monopol foyda olish uchun, 
mahsulot ishlab chiqarish, sotish baholari to’g’risida kelishib oladilar. 
Sindikat
birlashmasidagi korxonalar tijorat sohasida o’zaro kelishadilar, 
garchan ishlab chiqarishni mustaqil yuritsalarda, qolgan sohalarda buyurtmalarni 
taqsimlash, xom-ashyo sotib olish ishlab chiqarilgan mahsulotlarni sotish tijorat 
bitimlariga muvofiq amalga oshiriladi.