Iqtisodiyot kafedrasi iqtisodiy ta’limotlar tarixi

G) Iqtisodiy tsikllar
K.Marks tugallangan, yaxlit iqtisodiy tsikllar nazariyasini yaratgan emas. Uningcha, inqirozlar – bu «kapitalizmning asosiy ziddiyatlarining» namoyon bo’lishidir. Xo’jalikdagi anarxiya ishlab chiqarish strukturasi bilan iste’mol strukturasi doimo mos kelmasligini keltirib chiqaradi. Rivojlanishning tsiklli xarakterda bo’lishi, ortiqcha ishlab chiqarish inqirozining muqarrarligi kapitalistik iqtisodiyotga xos xislatdir. Markscha iqtisodiy tsikllar nazariyasi uning kapital jamg’arilishi tahlili asosida ko’rilgan. TSiklli jarayon, K.Marks bo’yicha, yuksalishdan boshlanadi. Yuksalish davrida mehnatga bo’lgan talab (jamg’arish sababli) uning taklifidan oshib ketadi; ishsizlik tugatiladi va ishchi kuchining nisbatan yetishmasligi ish haqining oshishiga olib keladi; natijada foyda kamayadi va jamg’arish sekinlashadi. Kapital jamg’arilishi normasining pasayishi yalpi talabning kamayishiga va shunga muvofiq bozor kon’yukturasining pasayishiga olib keladi. Bunday inqirozli vaziyatda kapital qimmati qadrsizlanadi, ishsizlik esa qaytadan ko’payadi va u ish haqining pasayishini keltirib chiqaradi. Bu hol ishlab chiqarishning foydaliligini qayta tiklaydi, jamg’arishni qaytadan boshlash uchun sharoit yaratib beradi; inqiroz bir vaqtning o’zida ham buzadi, ham tuzatadi. Inqirozlar «hamma vaqt mavjud ziddiyatlarning faqat vaqtincha zo’rma-zo’raki hal qilinishidan, zo’rma-zo’raki portlashlardan iborat bo’lib, ular buzilgan muvozanatni bir lahzada tiklaydi». Inqiroz tsiklni tugallaydi va yangi navbatdagi tsikl boshlanadi. Bu tsikl davri mobaynida innovatsiya va yangi ish joylarini tashkil etish bilan birga iqtisodiyot tarkibini qayta qurish, jamg’arish jarayonida foyda normasining pasayish tendentsiyasi va kapital qimmatining qadrsizlanishi, ishsizlar armiyasining ko’payishi va ish haqining pasayishi qaytadan kelib chiqquncha va inqirozli vaziyat yuzaga kelguncha davom etadi.
K.Marks Sey qonunini tanqid qiladi. Bu qonunga muvofik tovarlar taklifi avtomatik tarzda o’ziga talabni keltirib chiqaradi Boshqacha aytganda, tovarlarni sotishdan tushgan daromad ularni sotib olish uchun xarajatga aylanadi. K Marks tovarlarni sotish (T-P) va sotib olish (P-T) aktlari makon va zamonda mos tushmasligini ko’rsatib berdi (tovar qiymati pulda saqlanadi). «Hech kim zudlik bilan sotib olishga majbur emas, chunki uning o’zi nimanidir sotgan» Demak, yalpi xarajatlar yalpi daromadlardan kam bo’lganda ortiqcha ishlab chiqarish inqirozi mumkinligi kelib chiqadi, ya’ni tsiklli rivojlanishga olib keladi.
K.Marksning ko’rsatib berishicha, iqtisodiy tsikllarning moddiy asosi kapitalning vaqti-vaqti bilan yangilanib turishi zarurligi hisoblanadi (har 5-10 yilda). Bunda texnika taraqqiyoti asosiy kapitalning ma’naviy eskirishi natijasida yangilanib turish muddatini qisqartirishi mumkin. Texnik kashfiyotlar va innovatsiyalar davriyligining xo’jalik jarayoniga bo’lgan ta’siri tahlili tsikllar nazariyasining keyingi rivojlanishiga katta ta’sir ko’rsatdi.