Iqtisodiyot kafedrasi iqtisodiy ta’limotlar tarixi

1-схема. Жамғарма ва инвестициялар тенглашуви ва макроиқтисодий мувозанат ўрнатилишининг янги классик модели.


2-схема. Жамғарма ва инвестициялар тенглашуви ва иш билан бандлик даражаси ўрнатилишининг кейнсча модели.

Барча олдинги иқтисодий назариянинг исботлаб беришича, иқтисодий ўсишнинг асоси тежамкорлик, жорий истеъмолдан ўзини тийиш ҳисобланади. Ж.М.Кейнс бу тушунчани инкор этди. У эътиборни «тежамкорлик уддабуронликсиз бўлиши мумкин эмас», «тежамкорлик уддабуронликдан ошиб кетиши биланоқ, у охиргисининг жонланишига ҳалақит беради» деган қоидага қаратди. Ҳақиқатдан ҳам, жамғармаларнинг кўпайиши инвестицияларнинг кўпайишидан устун бўлиши билан боғлиқ бўлган иқтисодий ривожланиш эртами-кечми тўхтайди: самарали талаб ялпи таклифдан орқада қолади ва ортиқча ишлаб чиқариш вужудга келади. Бунда мантиққа зид хулоса келиб чиқади: жамият қанча бой бўлса, ортиб бораётган жамғарма ҳиссасини қоплаш учун у шунча кўп инвестициялаши керак. Бундай тадқиқот вариантларидан бири П.Самуелсон ва Э.Хансенлар таклиф қилган «кейнсчилик крести» моделидир.

З) Кейнсчилик крести
Фараз қилайлик, истеъмол харажатлари ва жамғармаларнинг миллий даромад миқдорига бўлган боғлиқлиги – жадвалдаги рақамлар билан аниқланади. Тўла иш билан бандликка эришиш учун 400 бирлик миллий даромад ишлаб чиқариш зарур. Классиклар моделида ишлаб чиқаришнинг ҳар бир даражасида жамғарма ва инвестициялар ҳажми мос тушади, негаки жамғарманинг ортиб бориши билан фоиз ставкаси камаяди ва капитал қўйилмаси кўпаяди. Шунинг учун бозор механизми тўла иш билан бандликка мувофиқ келадиган ишлаб чиқариш микдорини автоматик тарзда таъминлайди. Лекин кейнсчилик моделида инвестициялар миллий даромад миқдоридан автоном ҳолатда бўлади. Улар 50, 100 ёки 150 пул бирлиги даражасида бўлишлари ҳам мумкин. Капитал қўйилмаси миқдори 100 деб фараз қилайлик. Бундай шароитда 400 бирлик миллий даромад ишлаб чиқариш мумкин эмас, негаки 50 бирлик (1/8 қисми) реализация қилинмайди. Натижада макроиқтисодий мувозанат 300 бирлик миллий даромад даражасида ўрнатилади.
4-жадвал