«iqtisodiyotda yozuv texnikasi» fanidan

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
4-mavzu: Iqtisodiyot terminlarini qo‘llash mezoni va 
tartibga solish masalalari 
 
REJA: 
1.Terminning qonun-qoidalar asosida yaratilishi va mezon. 
2. O‘zbek tili iqtisodiyot terminologiyasida sinonimiyaning paydo 
bo‘lish sabablari. 
3. Iqtisodiy so’z va terminlarni tartibga solish. 
 
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida ijtimoiy taraqqiyotda ro‘y berayotgan 
o‘zgarishlar, fan-texnika, madaniyat va san’at, xalq xo‘jaligining xilma-xil tarmoqlari 
tobora rivoj topib borayotganligi kabi ekstralisoniy omillar minglab yangi 
tushunchalarning paydo bo‘lishiga olib kelmoqda. Binobarin, o‘zbek tilida ana shu 
minglab tushunchalarni ifodalovchi minglab terminlar ham yuzaga keldi. 
Pirovardida, ayniqsa, XX asrning 80-yillaridan keyin yangitdan yuzaga kelgan 
tushunchalarni qay tarzda ifodalash lozimligi masalasi ko‘ndalang bo‘ldi. Bu muammo 
esa, ochig‘ini aytish kerak, stixiyali ravishda yuz bera boshladi. Natijada har kim o‘z 
bilganicha “termin” topib yoki “yasay” boshladi. Bunday hatti-harakat oqibati o‘laroq, 
o‘zbek tilining terminologik tizimlarida xilma-xilliklar paydo bo‘la boshladi. 
Terminologiyada salbiy deb qaraladigan sinonimiya, omonimiya, polisemiya kabi til 
hodisalariga keng yo‘l ochib beriladi. Bunday holat barcha terminologik tizimlarda, 
shuningdek, iqtisodiyot terminologiyasida ham tez-tez ro‘y bera boshladi. 
Ma’lumki, terminologiya sohasida yuz bergan bunday salbiy holat informatsiya 
almashish jarayonini qiyinlashtirib yuborishga olib keladi.
Shu boisdan iqtisodiyot terminologiyasida sodir bo‘lgan ayrim tartibsizliklarning 
oldini olish masalasini maxsus ko‘rib chiqish lozimdir. 
Ma’lumki, barcha sohalarda bo‘lganidek, iqtisodiyot terminologiyasi ham 
terminlarni tartibga solish masalalari hamisha jamoatchilikning diqqat markazida bo‘lib 
keldi. Ilmiy jamoatchilik yaxshi biladiki, o‘tgan asrning 30-yillarida til-imlo masalalari 
bilan bog‘liq ravishda terminologiya muammolar ham tegishli tashkilotlar tomonidan 

---

uyushtirilgan qator tadbirlarda maxsus kun tartibiga qo‘yildi. 1929 yilda bo‘lib o‘tgan 
Til-imlo konferentsiyasi buning yorqin namunasidir. Natijada S.Ibrohimovning qator 
maqolalari, U.Tursunning “O‘zbek tili terminologiyasi” nomli risolasi, ko‘plab 
terminologik lug‘atlar yuzaga keldiki, ular u yoki bu soha terminlarini yanada puxtaroq 
tartibga solishda muhim rol o‘ynadi. 
O‘zbek tilidagi bunday terminlarni tartibga solish sohasidagi ishlar sho‘ro 
hokimiyatining dastlabki yillaridan boshlangan. 
Turli sohalar bo‘yicha terminologiya lug‘atlarning nashr etilishi terminologiya 
sohasida ilmiy-tadqiqot ishlar olib borishning kuchayganligi terminologiya sohasida 
mavjud bo‘lgan ba’zi muammolarni hal etishni taqozo etadi. 
Barcha fanlar va texnikaga doir terminologik ishlarning maqsadi o‘sha sohalar 
mutaxassislarininggina emas, balki umuman terminlar vositasida ish ko‘radigan har bir 
shaxsning bir-biri bilan informatsiya almashish jarayonini amalga oshirishdan iboratdir. 
Bu jarayon esa lug‘atlar vositasida yanada jadal tus oladi. Shunisi borki, lug‘atda o‘z 
“tasdig‘i”ni olgan har bir termin bevosita yozma nutqqa-darsliklar, o‘quv qo‘llanmalari, 
ilmiy-tadqiqot ishlar, matbuot sahifalariga, qolaversa badiiy adabiyotga ham ko‘chadi. 
Shunday ekan, har qanday termin u yoki bu tushunchani aniq, to‘g‘ri ifodalashni taqozo 
etadiki, ular o‘zbek tilining qonun-qoidalariga binoan yaratilishi lozim bo‘ladi. Iqtisod 
fani bo‘yicha nashr etilgan darslik va qo‘llanmalar, ilmiy-ommabop asarlar, lug‘atlarda 
o‘z ifodasini topgan aksar terminlar o‘zbek tilining ichki qonunlari asosida 
tushunchalarni aniq ifodalayotgani, bu esa o‘qish-o‘qitish jarayonining hozirgi talablar 
darajasida bo‘lishiga yordam berayotganini ko‘rish mumkin. 
Qadim-qadimdan ona tilimizda ishlatib kelingan soliq, bozor, ish, pul, mulk,