Ишлаб чикариш омиллари ва ишлаб чикариш омилларининг чекли махсулдорлигининг камайиш конуни

Ишлаб чиқариш омиларини бир-бири билан алмаштириш. Икки омилга боғлиқ ишлаб чиқариш функциясини кўриб чиқамиз. Масалан, ишлаб чиқаришда иккита омилдан

• 
  меҳнат ва капиталдан фойдаланилади, дейлик. У ҳолда ишлаб чиқариш функцияси қуйидаги кўринишда бўлади:
  

Q  F(L, K)
бу ерда Q - маҳсулот ҳажми; K - капитал; L - меҳнат.
Фараз қилайлик, меҳнат ва капитал сарфлаб озиқ-овқат ишлаб чиқарилмоқда.
Маҳсулот ишлаб чиқаришнинг қуйидаги ҳажмларидаги изокванталар 3-расмда келтирилган,
K

5
4
3

2
1
L

1 2 3 4 5

3-расм. Изокванталар.

Q₁  65,
Q₂  85,
Q₃  100,

яъни, Q₁  f (L, K);
Q₂  f (L, K);
Q₃  f (L, K).

Маълумки, изокванта - бу эгри чизиқ бўлиб, бир хил ҳажмдаги маҳсулотни ишлаб чиқариш учун сарфланадиган омиллар комбинацияларини ифодалайди. Шунинг учун ҳам 65 бирлик маҳсулот кўпроқ капиталдан фойдаланган ҳолда ишлаб чиқариш мумкин (А нуқта), ѐки кўпроқ меҳнат сарфидан фойдаланиб ишлаб чиқариш мумкин (В нуқта). Иккала четки А ва В нуқта оралиқларидаги вариантлар ҳам бўлиши мумкин. Расмдан кўриш мумкинки, маҳсулот ишлаб чиқаришда меҳнат омили (L) сарфининг ошиши, капитал (К) омили сарфининг камайиши ҳисобидан тўлдирилади.
Чекли технологик алмаштириш нормаси. Изоквантанинг маълум нуқтасидаги бурчак коэффициенти бир ишлаб чиқариш омили билан (бу ерда капитал) бошқа бир омилни (меҳнатни) техник алмаштириш қандай бўлаѐтганлигини кўрсатиб беради. Шунинг учун ҳам ушбу бурчак коэффициентининг абсолют қиймати чекли технологик алмаштириш нормаси деб юритилади ва у MRTS кўринишида белгиланади.
MRTS ўз моҳиятига кўра истеъмол назариясидаги чекли алмаштириш нормаси
MRS га ўхшашдир:

MRTS   ^K
L

• 
  капитал сарфинингузгариши
  

• 
  мехнат сарфинингузгариши
  

Бу ерда K ва L лар битта изоквантада бўлгани учун маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми Q ўзгармайди ( Q  const ). 4-расмдан кўриш мумкинки, ишлаб чиқариш ҳажми 85
K
бирлик бўлиб, ўзгармаганда меҳнат сарфи бирдан 2 га ўзгарганда  _L  2 . Меҳнат
сарфи 2 дан 3 га ўзгарганда MRTS  1га тенг, яъни у камайиб бормоқда.

Меҳнат сарфи 3 бирликдан 4 га ўзгарганда ва 4 бирликдан 5 га ўзгарганда MRTS

мос равишда ²
3
ва ¹
3

га камайиб боради. Демак, қанча кўп миқдордаги меҳнат капитал

билан алмаштирилса, шунча меҳнат унумдорлиги паст бўлади ва капиталдан фойдаланиш нисабатан самарали бўлиб боради (4-расм).


K 5

4
3

2

1

1 ^{2 3} 4 5

4. 
   расм. Чекли технологик алмаштириш нормаси.
   

Изокванта чизиғи ботиқ шаклдаги кўринишга эга, шунинг учун изокванта чизиғи бўйича пастга ҳаракат қилганимизда MRTS қисқариб боради. Чекли технологик алмаштириш нормасининг камайиши ҳар қандай омилдан фойдаланиш самарадорлиги чекланганлигини кўрсатади. Ишлаб чиқаришда капитални кўпроқ меҳнат билан алмаштириш меҳнат унумдорлигини пасайишига олиб келса, худди шундай меҳнатни кўпроқ капитал билан алмаштириш капитал қайтимини (бир-бирлик қўшимча капитал ҳисобидан ишлаб чиқариладиган қўшимча маҳсулот миқдорини) камайтиради. Ишлаб чиқариш ҳажмини ошириш учун баланслашган ресурслар комбинациялари талаб қилинади.
MRTS чекли капитал маҳсулоти MP_K ва чекли меҳнат маҳсулоти MP_L билан боғлиқдир. Бундай боғлиқликни кўриш учун капитални меҳнат билан алмаштиришда ишлаб чиқариш ҳажми Q * ўзгармайди дейлик, яъни алмаштириш Q * изокванта чизиғида амалга оширилади, деб қараймиз.

L
Меҳнат сарфининг ошиши натижасида олинган қўшимча маҳсулот Q^*
қуйидагига тенг:

L L
Q^*  MP  L
бу ерда MP_L - қўшимча бир бирлик меҳнат сарфи ҳисобидан олинган қўшимча маҳсулот;
L - қўшимча сарфланган меҳнат.

K
Худди шундай қўшимча меҳнат сарфи ҳисобидан қисқартирилган капитал K га тўғри келадиган ишлаб чиқариш ҳажмининг қисқариши Q^* қуйидагича ҳисобланади:

K K
Q^*  MP K ,



K
бу ерда Q^* - капитал сарфининг қисқариши ҳисобидан ишлаб чиқариш ҳажмининг

MP_K
қисқариши;

• 
  чекли капитал махсулоти, қўшимча бир бирлик капитал сарфи натижасида олинадиган қўшимча махсулот миқдори;
  

K - капитал сарфининг қисқариши.
K билан L ни алмаштиришда ишлаб чиқариш ҳажми изокванта чизиғида

ўзгармаслигини ҳисобга олсак:



K L
Q ^  Q ^ ,

тенг ва ишлаб чиқариш ҳажмининг ўзгариши нолга тенг бўлади.

Шундай қилиб,
(MP_L ) L  (MP_K ) K  0 .
Ушбу муносабатдан қуйидагини оламиз:

MP_L
P_K
  ^K  MRTS .
L

Юқоридаги муносабат шуни кўрсатадики, алоҳида изокванта учун капитални меҳнат билан ишлаб чиқариш жараѐнида узлуксиз алмаштириш чекли капитал маҳсулдорлигини оширишга ва чекли меҳнат маҳсулдорлигини камайишига олиб келади. Иккала омилнинг ўзгариши бундай чекли технологик алмаштириш нормасининг камайишига ва изокванта чизиғининг тўғриланишига олиб келади.