Ishlab chiqarish turlari va ularda ishni tashkil qilish

 
 
(3.27) 
Кichiklashtiruvchi rostlovchi zveno qo‘yim maydoni o‘rtasining koordinatasi: 
0
1
2
1
A
E
A
E
A
E
A
E
c
i
n
i
m
n
c
i
c
p
c











(3.28) 
Rostlovchi zveno sifatida o‘lchamlar zanjirining har qanday tashkil etuvchi 
zvenosi bo‘lishi mumkin. Ko‘pincha u shunday tanlanadiki, berilgan ishlab chiqarish 
sharoitida qa‘tiy qo‘yimni ushlash va o‘lchash oson bo‘lsin. Agarda o‘lchamlar 
zanjirida zvenolar ko‘p bo‘lsa, unda tashkil etuvchi zvenolarga ko‘proq qa‘tiy 
qo‘yimlarni birlamchi tayinlashni yengillashtirish uchun hisobning boshidayoq
IT
o‘rtacha qo‘yimni quyidagi formula bo‘yicha aniqlashadi.
)
1
/(
)
(
0



m
A
IT
IT
(3.29) 
Bundan keyin esa ishlab chiqarish sharoitini hisobga olgan holda, o‘rtacha 
qo‘yim u yoki bu tomonga o‘zgartiriladi. O‘rnatilgan qo‘yimlar va chegaraviy 
og‘ishlarni yakuniy tekshirish (3.17) va (3.25) formulalar bo‘yicha olib boriladi. 
Taklif etilgan uslubni amaliy qo‘llash to‘g‘risidagi savolni (2-masalada) ko‘rib 
chiqamiz (3.13-pasm). 
2. Masala. 3.13, a-pasmda tishli uzatmani ajpaluvchi korpusning qismi 
keltirilgan. Detallar chiziqli o‘lchamlarining qo‘yimlari va chegaraviy og‘ishlarini 
o‘rnatish Ao tirqishi 1,0...1,75 mm oralig‘ida ta‘minlash zarur bo‘lsin. Chiziqli 
o‘lchamlar quyidagicha: A
1
=140 mm, A
2
=5 mm, A
3
=101 mm, A
4
=50 mm. O‘lchamlar 
zanjirini berkituvchi zvenosi bo‘lib, Ao = 1+0,75 mm tirqish hisoblanadi (3.13, b - 
pasm), uning uchun qo‘yim (IT)Ao = 0,75 mm, ESAo = +0,75 mm, EIAo = 0, EcAo 
= +0,375 mm 
Yechimi: Qo‘yimning o‘rtacha miqdori (3.29) formula bo‘yicha 

---

)
IT
(
= 0,75 / 6-1 = 0,15 mm, 
3.13, a - rasmda keltirilgan detallar uchun o‘rtacha qo‘yimning shunday qiymati 
11-kvalitet aniqlikdagi qo‘yimlarga mos keladi. Bu yerda detallarni tayyorlashda hech 
qanday texnologik qiyinchiliklar kelib chiqmaydi. Shunga bog‘liq holda detallarni 
hamma o‘lchamlariga 11-kvalitet aniqlikdagi qo‘yimlar tayinlash mumkin. Unda 
ma‘lumotlardan quyidagi qiymatlarni mm.da olamiz:
A
1
=140
-0,25
, A
2
=5
-0,075, 
A
3
=101
+0,22
, A
4
=50
+0,16
, A
5
=5
-0,075
. 
(3.17) formula bo‘yicha tekshirish ko‘rsatadiki, o‘lchamlar o‘zgarishi 
(IT)A
0h
=0,25+0,075+0,22+0,16+0,075=0,78 mm ga teng, ya‘ni berilgan qo‘yim 
qiymatidan katta va uzatma ishlamaydigan bo‘lib qoldi. 
Bunday holda zanjirdagi zvenolarning birortasiga, qolgan hamma zvenolarga 
qabul qilingan 11 kvalitet qo‘yimlaridan ham aniqroq bo‘lgan yangi qo‘yimni tayinlash 
zarur. Bunday zveno sifatida A
1
=140 mm o‘lchamni tanlab olamiz. Bu o‘lchamni 
bajarish va o‘lchash ham qiyinchilik tug‘dirmaydi, chunki bu o‘lchamning qo‘yimi 
ham jihoz zvenolar qo‘yimlari miqdoriga qaraganda eng kattasi bo‘lganligi tufayli, 
uning miqdorini biroz kamaytirish texnologik jarayonning tamoilini o‘zgartirmaydi. 
Unda zveno A
1
rostlovchi bo‘lib qoladi.
3.13-pasm: a-tishli uzatma korpusining o‘lchamlik qismi;
b-uning o‘lchamlar zanjiri sxemasi. 
Uning yangi qo‘yimini (3.26) formula bo‘yicha aniqlaymiz. 
(IT)A
1h
=0,75-(0,075+0,22+0,16+0,075)=0,22 mm A
1
zveno kichiklash- 
tiruvchi hisoblanadi. (3.27) ifodaga binoan uning qo‘yim maydonini o‘rtasi 
E
s
A

1
= (0,11+0,08)-(-0,0375-0,0375) = -0,11 mm 
A
1
rostlovchi zvenoning chegaraviy qiymatlari 

---

ESA
1
= - 0,11 + 
0 22
2
,
 = 0; EIA
1
= -0,11 - 
0 22
2
,
 = - 0,22 mm 
Shunday qilib, rostlovchi zveno o‘lchami A
1h
=140
-0,22
mm. Xatolikka yo‘l 
qo‘ymaslik uchun hisoblarni (3.16) formula bo‘yicha tekshiramiz. 
A
0
max
=(A
3
max
+A
4
max
)-(A
1
min
+A
2
min
+A
5
min
)=(101,22+50,16)- 
(139,78+4,925+4,925)=1,75 mm; 
A
0
min
=( A
3
min
+ A
4
min
)-( A
1
max
+ A
2
max
+ A
5
max
)=(101+50)-(140+5+5)=1,0 mm, 
demak, hisoblashlar to‘g‘ri bajarilgan. 
Кeltirilgan hisoblash «maksimum-minumim» usuli bo‘yicha olib borildi. Bu 
usulning jiddiy kamchiligi tashkil etuvchi zvenolarning qo‘yimlarini ularning soniga 
proportsional ravishda qat’iylashtirish zarurligi hisoblanadi. Shuning uchun zvenolar 
soni ko‘p bo‘lganda ularning qo‘yimlari ham juda qat’iylashgan bo‘ladi va ularga rioya 
qilish katta texnologik qiyinchiliklarni keltirib chaqaradi. Bu usulni zanjirda ikkita, 
uchta tashkil etuvchi zvenolar qatnashganda qo‘llash maqsadga muvofiqdir. Кo‘p 
zvenoli zanjirlarni hisoblashda bu usul yo‘llanma beruvchi taxminiy texnologik 
hisoblashlar uchun yaroqli deb qarash lozim.
 
3.4.4-§. Yig‘uv aniqligiga erishishning asosiy usullari 
Biz yuqorida bayon etganimizdek yig‘ma birlik va mashinalarning sifatli 
yig‘ilishi, ularning detallariga tayinlangan qo‘yim miqdorlariga, ularni yig‘ishda 
berkituvchi zvenoni aniqligini ta‘minlovchi usullariga bog‘liq.
Yig‘ma birlik va mashinalarni yig‘ishda berkituvchi zvenoning aniqligiga 
etishishninig beshta usuli mavjud: 
- To‘la o‘zaroalmashinuv usuli. 
- To‘lamas o‘zaroalmashinuv usuli. 
- Guruhlab o‘zaroalmashinuv usuli.
- Rostlash usuli. 
- Keltirish (ishlov berib moslashtirish) usuli. 
 
 

---

3.4.5-§. To‘la, to‘lamas va guruhli o‘zaro almashinuv usullari 
1. Yig‘ish amallarida berilgan aniqlikka erishish usullari sezilarli darajada 
butunlay buyumni puxtaligini aniqlaydi. Ommaviy va seriyalab ishlab chiqarishlarda 
to‘la o‘zaroalmashinuvni ta‘minlash bilan yig‘ish usuli keng tarqalgan. Bu yerda sifatli 
birikmani, yig‘ma birlikka kiruvchi har qanday detallar hosil qiladi. Detallar 
moslashtirilmaydi. Birlashtiriluvchi detallarga qo‘yimlarni konstruktor o‘rnatadi, 
ammo o‘zaroalmashishi amalga oshishi mumkin, agar bu qo‘yimlar texnologik 
qo‘yimlarga teng yoki katta bo‘lsa. Yig‘ilma birlikni o‘lchamlar zanjirida detallar soni 
qancha ko‘p bo‘lsa, har bir detal qo‘yimi shuncha ko‘proq qat’iy bo‘lishi kerak. 
Bunday sharoit ishlab chiqarishni sezilarli qimmatlashtiradi.
Agar konstruktor detallar zanjirida tirqishni ko‘zda tutgan bo‘lsa, u o‘zaro to‘la