Ishlab chiqarish turlari va ularda ishni tashkil qilish

almashinuv usulida olingan har qanday birikmada hosil bo‘lishi kerak, unda bu talabni 
asosiy tenglama va o‘lchamlar zanjirlari nazariyasining bir nechta qoidasi yordamida 
osongina tekshirib ko‘rish mumkin. To‘la o‘zaroalmashinuv usuliga mos keluvchi 
birikmalarga misol qilib; «HT-250 tokarlik RDB dastgohining old babkasi tezliklar 
qutisi tishli g‘ildiraklari», «lampochka va patron», «vilka va rezetka» va shunga 
o‘xshash. ko‘p birikmalarni ko‘rsatish mumsin. 
2. Yig‘ishni to‘lamas o‘zaroalmashinuv usuli bilan ham bajarish mumkin. Bu 
holda birlashtiriluvchi detallar o‘lchamlarining qo‘yimlari oldingi holga qaraganda 
kattaroq qabul qilinadi. Unda berkituvchi zvenoning talab etilgan aniqligi ta‘minlangan 
bo‘ladi, biroq hamma ob’ektlarniki ham emas. Berilgan sifatdagi ob’ektlarning soni 
ehtimollik nazariyasi apparati yordamida aniqlanadi. Berilgan sifatga ega bo‘lmagan 
ob’ektlarni berkituvchi zvenosini zarur bo‘lgan o‘lchamlarga erishish uchun 
qo‘shimcha harajatlar, ma‘lum sharoitlarda deyarli kichik bo‘lishi mumkin. 
3. Berilgan o‘lcham yoki o‘tqazish guruhli o‘zaroalmashinuv usuli bilan 
ta‘minlanishi mumkin. Bu holda konstruktorlik qo‘yim texnolognikdan kichik, ya‘ni 
detallarni tayyorlash natijasida olinadi. Hamma ishlovdan keyin olingan detallarni 
guruhlarga sortlab ajratiladi, keyin tegishli o‘tqazishni tegishli guruhlardagi 
qamraluvchi va qamrovchi detallarni tanlab olish bilan ta‘minlanadi. Har bir detallar 
juftligini tanlab olish vaqti sezilarli har xil bo‘lishi mumkin. Shuning uchun guruhli 

---

o‘zaroalmashinuv usuli keltirilgan ko‘rinishda oqimli ishlab chiqarish usulida qo‘llash 
mumkin emas. Guruhlar soni 
n
quyidagi ifoda bo‘yicha aniqlanadi, 
vк
IT
ак
IT
vt
IT
аt
IT
n
)
(
)
(
)
(
)
(



, 
bunda 
,
)
(
at
IT
vt
IT )
(
- tegishlicha qamraluvchi va qamrovchi detallarning texnologik 
qo‘yimlari. 
,
)
(
ak
IT
vk
IT )
(
- tegishlicha qamraluvchi va qamrovchi detallarning 
konstruktorlik qo‘yimlari. 
3.4.6-§. Rostlash va moslashtirish (podgonka) usullari 
4. Rostlash usuli bilan yig‘ish shundan iboratki, o‘lchamlar zanjiriga kiruvchi, 
detallar o‘lchamlari, texnologik qo‘yimlarga ega, ya‘ni mazkur ishlab chiqarishda 
ta‘minlanuvchi aniqlik bilan tavsiflanadi, biroq berkituvchi zveno o‘lchamga ega yoki 
kompensatsiyalovchi zveno hisobiga o‘tqazishni kafolatlaydi (3.14, a-rasmda shayba 
1 yoki 3.14, b - rasmda vtulka 2 kompensatsiyalovchi zveno bo‘lishi mumkin, uni 
yig‘ish jarayonida rostlash, rostlashdan keyin esa mahkamlash mumkin).
3.14-rasm. Yig‘ish sxemalari: (a, b) - rostlash, (v) - keltirish (moslashtirish). 
5. Keltirish (moslashtirish) usuli bilan yig‘ish zarur bo‘lgan o‘lchamlarni 
arralab jilvirlash bilan, sheverlash va shunga o‘xshash, hamda shuningdek yig‘ish 
zanjiriga kiritiluvchi maxsus detalni qo‘llab, ta‘minlash imkonini beradi. Shuningdek 
zarur bo‘lgan oldingi holdagi tirqish 3 vtulkani (3.14, b-rasm) yon yuzasiga 
qo‘shimcha ishlov berish (moslashtirish) bilan ta‘minlash mumkin. Berilgan 
o‘lchamga erishishning bunday usuli yakka va mayda seriyali ishlab chiqarishlarda 
qo‘llaniladi. 

---

Yig‘ish usulini tanlash ishlab chiqarishni turiga bog‘liq va o‘lchamlar zanjirlari 
yordamida tahlil qilinadi. To‘la o‘zaroalmashinuvchanlik usulini odatdagidek kalta va 
sodda zanjirlar uchun qo‘llaniladi. Boshqa hollarda to‘lamas o‘zaroalmashinuv usulini 
qo‘llash qulay hisoblanadi. 
Har bir qabul qilingan usulni iqtisodiy tomonda turib zaruriy tahlil qilish kerak. 
Berkituvchi zveno aniqligini oshirishning uch yo‘li: 
Har bir zvenoning aniqligini oshirish bilan berkituvchi zveno taqsimot maydoni 
W
ni qisqartirish. 
O‘lchamlar zanjirlarining tashkil etuvchi zvenolarining sonini (m) kamaytirish 
yo‘li bilan. 
Har bir tashkil etuvchi zvenoning uzatma nisbati - 
Аi
Ао


miqdorini kamaytirish 
yo‘li bilan. 
Sanab chiqilgan hamma yo‘llarni qo‘llash eng yuqori iqtisodiy samaradorlikni 
beradi. 
 
3.4.7-§. O‘lchamlik zanjirlarni hisoblash tartibi 
1. Qismning berilgan chizmasi bo‘yicha uning berkituvchi zvenosini aniqlash. 
2. Tashkil etuvchi zvenolarni aniqlash. 
3. Zanjir eskizi va sxemasini tuzish. 
4. Berkituvchi zveno qo‘yimini belgilash. 
5. Texnologik amallarni va zanjirni tashkil etuvchi zvenolarning qo‘yimini 
belgilash. 
6. Uzatma nisbatini aniqlash. 
7. Zanjir tenglamasini tuzish. 
8. Berkituvchi zveno o‘lchamining nominal qiymatini aniqlash. 
9. Zanjir tashkil etuvchi zvenolar qo‘yimlari maydonlari o‘rtasining 
koordinatalari 
i
c
A
E
ni aniqlash. 
10. Berkituvchi zveno o‘lchamining taqsimlanish maydoni o‘rtasining 
koordinatasi 
0
A
E
c
ni aniqlash. 

---

11. Berkituvchi zveno o‘lchami taqsimlanish maydonining yarmi 

ni aniqlash. 
12. Aniqlikka erishish usulini topish. 
13. Кompensatsiyalash miqdori va usulini aniqlash. 
14. Кompensatsiyalash jarayonida berkituvchi zveno og‘ish maydoni o‘rtasining 
koordinatasi 
k

ni aniqlash. 
15. Кompensator o‘lchamlarining YuCh va QCh og‘ishlarini aniqlash. 
16. Zanjir tashkil etuvchi zvenolar o‘lchamlari va ruxsat etilgan og‘ish 
chegaralarini belgilash [3] da batafsil bayon etilgan.