Қишлоқ хўжалик фитопатологияси фанининг мақсади ва вазифалари

Тутнинг цилиндроспориоз касаллиги. Касалликни Cylindrosporyum macylans Jang 
замбуруғи қўзғатади. Касаллик 1814 йил Италияда, 1918 йил Марказий Осиёда, 1975 йил 
Республикада Н. Г. Запрометов томонидан аниқланган. 
Касалликни келиб чиқиши, иқтисодий зарари ва систематикасини олимлардан С. Ф. 
Морозов, Н. Михайлов, Е. М.Ашкинадзе кабилар ўрганган. Касаллик белгилари баргни орқа 
томонидан ҳар хил шаклдаги кўнғир доғлар ҳосил қилиб унинг атрофи қора ҳошия билан 
конидиал моғор меватанани ҳосил килади. Доғлар ҳосил бўлган барглар вақт ўтиши билан 
сарғайиб тушиб кетади. Касаллик қўзғатувчиси 25-27°С ҳароратда яхши ривожланади. Тут 
дарахтининг цилиндроспориоз билан зарарланиши 3 балли шкала билан ҳисобланади. 1 балл - 
баргда кичик доғлар пайдо бўлади, 2 балл -баргнинг 25 фоизи зарарланади, 3 балл- баргнинг 75 
фоизи зарарланади. 
Касаллик кучли ривожланган йилларда бир туп тут дарахтидан 16-20 кг ҳосил олиш 
ўрнига ҳосилдорлик 4-8 кг/га тушиб кетади. Касаллик баргда ҳосил бўлган конидиялар ҳисобига 
шамол ва сув воситасида тарқалади. Касалликка Хасак, Санииш-3,5, Жар ариқ навлари 
берилувчан, Кокусо-70, Сиозисо, Восток, Грузия навлари чидамлидир. 
Бу касалликнииг номланиши холдорлик сўзидан келиб чиққан бўлиб касаллик 
қўзғатувчиси Cylindrosporyum замбуруғи келтириб чиқаради. Касаллик Япония, Италия, Болгария, 
Туркия, Франция, Германия, Буюк Британия, АҚШ, Марказий Осиё, Кавказ орти, Қрим ва 
Украинада кенг тарқалган Бу касалликни дастлаб 1814 йилда Италияда, 1918 йилда Марказий 
Осиёда, 1925 йилда Тошкент атрофида тарқалганлиги аниқланган (Запрометов, 1950). 
Касалликнинг ташқи белгилари дастлаб барг юзасида ҳар хил шаклдаги қўнғир рангдаги 
юмалоқ доғлар пайдо бўлади. Бу доғларнинг чегараси барг томиригача бўлган жойларни эгаллаб, 
атрофи ҳошия билан ўралади. Доғ ҳосил бўлган тўқималар нобуд бўлади. Баргнинг орқа томони 
замбуруғнинг мицелийсида ҳосил бўлган конидиялар билан қопланади. Доғлар дастлаб ҳосил 
бўлганда ўлчами 0,25 мм ни ташкил қилиб, кейинчалик шакли йириклашиб боради ва оқ рангдаги 
мицелий билан қопланади. Доғлар барг томири билан чегараланади. Бундай доғларнинг ўлчами 4-
15 мм га йириклашади. Баъзан доғлар бир-бири билан қўшилиб 30-60 мм ҳажмни эгаллайди. Барг 
юзасидаги доғлар сони касалланиш даражасига қараб биттадан элликтагача бўлиши мумкин. 
Касалланган барглар мунтазам сарғайиб бориб, кейинчалик тушиб кетади. Кеч кузда тушиб кетган 
барг юзасидаги оқ рангли мицелийлар қора рангга киради. Касалликни келтириб чиқарувчи 
замбуруғлариинг систематик ўрни тўғрисида дастлабки маълумотлар А. Ячевский (1917) 
томонидан аниқланган. Унинг фикрича такомиллашмаган замбуруғлар синфи, Меланковийлар 
тартибига, Cylindrosporyum туркумига мансуб Cylindrosporyum macylans тури касалликни 
келтириб чиқаради. Замбуруғнинг халтачали босқичи Марказий Осиёда кузатилмасада, у тушиб 
кетган баргларда қишда ҳосил бўлади ва Mycosphaerrlla mori (Fkl) деб номланилади. 
Бу замбуруғ паразит ҳаёт кечириб, барг эпидермисининг остки қисмида строма ҳосил 
қилади. Стромада узун ипчали конидиялар етилади. Стромалар шакли кичик, юмалоқ, ўлчами 35-
140 мкм ни ташкил қилади. Стромалар эпидермисни ёриб чиққандан кейин замбуруғнинг қисқа 
конидия бандлари ҳосил бўлиб, унда конидиялар етилади. Конидиялар цилиндр шаклда бўлпп 
қисман эгилган, рангсиз, учи ўтмас, бир томонга ингичкалашиб боради. Конидиялар учтадан 
бештагача тўсиқчали бўлиб, уларда ёғ томчилари ҳосил бўлади. Конидияларнинг узунлиги 34-52, 
қалинлиги 3,8-4 мкм ни ташкил қилади. Касалликнинг келиб чиқишида Cylindrosporyum macylans 
туридан ташқари Cylindrosporyum mricola Jacz.., ҳам қатнашади. Бу тур Тожикистон ва АҚШ нинг 
шарқий қисмларида касаллик келтириб чиқариши аниқланган. 
Cylindrosporyum macylans замбуруғи бир томчи сувда 5 соатдан кейин уна бошлайди. 
Конидиянинг униши учун оптимал шароит 19-27°С, максимал ҳарорат 35-37°С ни ташкил қилади. 
Замбуруғ конидийлари 27°С ҳароратда 20 соатдан кейин тўлиқ униб чиқади. Кондияларнинг 
унишига ёруғлик таъсири кузатилмайди. Конидиялар охирги ҳужайраларидан уна бошлайди. 
Унган ҳужайралардан 200 мкм узунликдаги ўсимталар ҳосил бўлади. 
Замбуруғни 
касалланган 
ўсимлик 
баргларидан 
ажратиб 
олиш 
учун 
уни 
кичик 
бир 
бўлаги 
стерилизация 
қилинган 
нам 
камерага 
жойлаштирилади. 
Баргнинг 
касалланган 
юзасида 
замбуруғнинг 
оқ 
рангдаги 
мицелийсида 
ҳосил 
бўлган конидиялар ғубори ҳосил бўлади Замбуруғнинг бу конидиялари стерилизация қилинган 

---

150 
сувда ювиб олиниб, ундаги конидиялар микробиологик илгак восичасида агарли озиқа устига 
экилади. 
Замбуруғни ўстириш учун пивонинг суслосидан тайёрланган агарли озиқадан 
фойдаланилади. Озиқага экилган конидиялар бир бири билан чалкашиб кетган мицелийии ҳосил 
қилади. Мицелий қирралари дастлаб кул рангда кейин қўнғир рангдаги дўмбоқларни ҳосил 
қилади. Бу дўмбоқларнинг четларида замбуруғ кўп миқдордаги конидияларни ҳосил қилади. Бу 
конидиялар баргнинг табиий зарарланишидан ҳосил бўлгандаги конидияларга шакли ва катталиги
билан ўхшаш бўлади.