Ishsizlik-global muommo sifatida kelib chiqish sabablari va bartaraf etish usullari

2.3. O'zbekistonda ishsizlikning o'ziga xosligi va dinamikasi
Bandlik siyosatini ishchi kuchining taqsimlanishini yaxshilash va samarali bandlikni saqlashga qaratilgan chora-tadbirlar majmui sifatida ikki turga bo'lish mumkin: passiv va faol.
Passiv bandlik siyosati ishsizlarning daromadlaridagi yo'qotishlarini qisman qoplash uchun mablag' ajratishni o'z ichiga oladi va quyidagilarni o'z ichiga oladi: ish izlovchilarni ro'yxatga olish, ishsizlik nafaqalari miqdorini aniqlash, ishsizlik bo'yicha nafaqalar berish tizimini tashkil etish, erta pensiya dasturlari, pul bo'lmagan mablag'larni amalga oshirish. ishsizlar va ularning oilalarini qo'llab-quvvatlash shakllari. Passiv bandlik siyosati chora-tadbirlarini amalga oshirish milliy qonunchilik va xalqaro tashkilotlar tavsiyalariga muvofiq amalga oshiriladi (masalan, XMTning Bandlikka ko'maklashish va ishsizlikdan himoya qilish to'g'risidagi konventsiyasiga muvofiq).
Faol bandlik siyosati - bu ishsizlarni ijtimoiy ishlab chiqarishga ishga qaytarishga, malakasini saqlab qolishga yoki yangi raqobatbardosh mutaxassislikka ega bo'lishga yordam berishga qaratilgan chora-tadbirlar majmui. Ushbu paket odatda bandlikka ko'maklashish, kasbiy maslahatlar berish, kasbiy tayyorgarlik va qayta tayyorlash dasturlari, o'z-o'zini ish bilan ta'minlashni rivojlantirish, jamoat ishlarini tashkil etish kabi tadbirlarni o'z ichiga oladi.
Hozirgi vaqtda faol bandlik siyosatining eng muhim vazifasi ishchi kuchi sifatini rivojlantirish dasturlari samaradorligini oshirish, shuningdek, ishsizlarni kasbga tayyorlash va qayta tayyorlash tizimini rivojlantirish va takomillashtirishdan iborat.
O'z navbatida, federal dasturlar davlat bandlik xizmatining maxsus faol dasturlarida ko'rsatilgan: bandlikka ko'maklashish, bo'sh ish o'rinlari yarmarkalari, vaqtincha ish bilan ta'minlash, ish o'rinlarini yaratish va saqlash, ishchi kuchini hududlararo qayta taqsimlash, o'z-o'zini ish bilan ta'minlash va tadbirkorlik tashabbusini rag'batlantirish. , ishsiz fuqarolar uchun kasbiy tayyorgarlik, nogironlarni ijtimoiy qo'llab-quvvatlash va boshqalar.
Ushbu dasturlar federal va mintaqaviy darajada qabul qilingan . Bandlik muammolari bilan davlat organlari bilan bir qatorda nodavlat tuzilmalar ham shug'ullanadi.
Bandlik dasturlarini amalga oshirish uchun moliyaviy resurslar cheklanganligi sababli ularning samaradorligini aniqlash muhim muammo hisoblanadi.
Jahon amaliyotida ushbu muammoni hal qilishning bir necha yondashuvlari mavjud. Ular orasida: bandlik stavkalari va keyingi ish martabasini solishtirish, tegishli dasturlar bo'yicha xarajatlarni muayyan dasturlarda qatnashgandan so'ng ushbu sohaga qaytgan shaxslarning mehnat faoliyatidan olinadigan potentsial soliq tushumlari bilan taqqoslash; dastur narxining qiyosiy tavsifi va uning natijalari; bandlik siyosatining samaradorligini baholash.
Bandlik siyosatining samaradorligini baholash quyidagi formula bo'yicha amalga oshiriladi:
BEPS = NPSU/CHBq, bu erda
SEPS - kalendar davridagi bandlik siyosatining samaradorligi;
NPSU - kalendar davrida barcha sabablarga ko'ra ro'yxatdan chiqarilgan ishsizlar soni (ish bilan ta'minlangan, muddatidan oldin pensiyaga chiqish uchun ro'yxatga olingan va boshqalar);
NBq - kalendar davri oxiridagi ishsizlar soni.
Ushbu formula, garchi u bandlik xizmati faoliyatini baholay olmasa-da, chunki ko'plab ishsizlar uning yordamisiz ish topadilar, bu mehnat bozorining barcha sub'ektlari faoliyati natijalari haqida ko'proq yoki kamroq ob'ektiv tasvirni beradi. Boshqa usullar yordamida baholash sizga ma'lum bir dasturning samaradorligini aniqroq aniqlash va ulardan eng samaralisini tanlash imkonini beradi. Moliyaviy ahvolning mustahkamlanishi bilan dasturlar ro'yxati kengaytirilishi mumkin. Shuningdek, ijtimoiy samaradorlik ko‘rsatkichlarini ishlab chiqish va ularni bandlik siyosatida hisobga olish va ishsizlikni minimallashtirish muhim ahamiyatga ega.
Ishsizlik darajasining o'sishiga ta'sir qiluvchi asosiy sabab, ma'lumki, iqtisodiy turg'unlik bo'lib, uning tabiiy oqibatlari bor, masalan:
- mehnat bozorining nomutanosibligi;
- malakasiz mehnat resurslarining ortiqligi;
- ilmiy-texnikaviy kadrlarga talabning pastligi;
- korxona va muassasalardagi xodimlarni qisqartirish;
- davlat muassasalari va korxonalari byudjet xodimlarining ish haqining qadrsizlanishi;
- universitet bitiruvchilariga talabni cheklash va boshqalar.
Ommaviy ishsizlik ortib borayotganining jiddiy oqibati mehnat migratsiyasi - respublikaning mehnatga layoqatli fuqarolari ish izlab, uning chegaralaridan tashqariga oshiqmoqda. Mehnat muhojirlari, asosan, O’zbekiston, Turkiya, Janubiy Koreya va hatto AQShda huquqdan mahrum bo‘lgan “mehmon ishchilar” safiga qo‘shiladi.
Rasmiy statistika faqat mehnat birjasiga murojaat qilganlarni ish izlovchi sifatida ro'yxatga oladi. Mehnat vazirligi tomonidan aniqlangan rasman roʻyxatga olingan, lekin ishlashni xohlovchi 645 ming kishidan tashqari, Oʻzbekistonda ishsizlik darajasi 6,8 foizni tashkil etishi mumkin.
Oʻzbekiston mehnat bozori: Oʻzbekiston Respublikasi Davlat statistika qoʻmitasi maʼlumotlariga koʻra, 2020 yil 1 aprel holatiga koʻra, doimiy aholi soni 28095,9 ming kishini tashkil etdi va joriy yil boshidan buyon 94,5 ming kishiga koʻpaydi. yoki 0,3%.
2020 yilning yanvar-mart oylarida mehnat organlariga ishga joylashishda yordam so‘rab murojaat qilganlar soni 155,3 ming kishini tashkil etdi, bu 2019 yilning mos davriga nisbatan 3,1 foizga kamdir [13].
2020 yilning mart oyi oxirida mehnat organlarida ish izlovchi sifatida ro'yxatga olingan fuqarolar soni 2019 yilning mos davridagi 23,5 ming kishiga nisbatan 21,1 ming kishini tashkil etdi.
Mehnat organlarida ish izlovchi sifatida roʻyxatga olingan fuqarolarning eng koʻp soni Toshkent shahrida – 3,5 ming kishi (butun respublika boʻyicha roʻyxatga olinganlarning 16,4 foizi), Qashqadaryo viloyatida – 2,2 ming kishi (10,5 foiz), Surxondaryo viloyatida – 2,1 ming kishi (10,1 foiz), Farg‘ona viloyatida – 1,9 ming kishi (9,0 foiz), Andijon viloyatida – 1,8 ming kishi (8,6 foiz).
Mehnat organlarining yordami bilan joriy yilning yanvar-mart oylarida. 138,8 ming kishi ish bilan ta’minlandi (ushbu davrda ishga joylashishda yordam so‘rab murojaat qilganlarning 89,4 foizi) o‘tgan yilning mos davriga nisbatan 0,8 foiz punktga ko‘pdir.

Xulosa
Zamonaviy iqtisodchilar ishsizlikni bozor iqtisodiyotining tabiiy va ajralmas qismi deb hisoblaydilar. Shu munosabat bilan ishsizlik turlarini tahlil qilishga katta e'tibor berilmoqda. Ishsizlik turlarini farqlash mezoni, qoida tariqasida, uning paydo bo'lishi va davomiyligining sababi bo'lib, ishsizlikning asosiy turlari tarkibiy, friksion va tsiklikdir; yashirin, mavsumiy va boshqalar ham tilga olinadi. Iqtisodiy rivojlanishning har bir aniq davridagi ishsizlik ko'lami (ishsizlar soni) biznes siklining bosqichiga, iqtisodiy o'sish sur'atlariga va mehnat unumdorligiga, ishchi kuchining kasbiy va malakaviy tuzilmasining mavjud mehnat sharoitlariga muvofiqligi darajasiga bog'liq. unga bo'lgan talab, o'ziga xos demografik vaziyat, davlatning bandlik siyosati. Iqtisodiy inqirozlar va undan keyingi tushkunlik davrida ishsizlik ortib boradi. Ijtimoiy nuqtai nazardan, insonning asosiy huquqlaridan biri - mehnat qilish huquqini amalga oshirishning mumkin emasligi bilan bog'liq bo'lgan ishsizlik bir ma'noda salbiy baholanadi. Bu Xalqaro Mehnat Tashkilotining (XMT) pozitsiyasi bo'lib, u to'liq bandlikka erishish uchun faol mehnat bozori siyosati tamoyillarini e'lon qiladi va butun dunyoda ularning real hayotga tatbiq etilishiga yordam beradi.
Bandlikka ko'maklashishning muhim mexanizmlaridan biri - ish o'rinlari kvotalari (nogironlar, ayollar, ozodlikdan mahrum qilish joylaridan ozod qilingan yoshlar uchun) - O’zbekiston Respublikasining barcha sub'ektlarida amalga oshirilmagan. Migrantlar ish topishda jiddiy qiyinchiliklarga duch kelishmoqda. Shu bilan birga, boshqa tomondan, ish beruvchilar bunday shaxslarni noqonuniy ravishda ishga olishlari, sezilarli darajada kam ish haqi to'lashlari va huquqni muhofaza qilish organlariga taslim bo'lish tahdidlarini "ilmoq"da ushlab turishlari keng tarqalgan.
Mehnat bozoridagi vaziyat mamlakatdagi demografik vaziyat bilan chambarchas bog'liq. O’zbekiston aholisining yosh tarkibi shundan iboratki, so'nggi yillarda umumiy aholi sonining doimiy qisqarishiga qaramay, mehnatga layoqatli aholi soni ortib bormoqda. Iqtisodiyotning aksariyat tarmoqlarida ish o'rinlarining yo'qolishi va mehnatga layoqatli aholining ko'payishi ham ishsizlik darajasining oshishiga yordam berdi.
O’zbekistonda tilanchilik nafaqalari past rasmiy ishsizlik darajasini saqlab qolishga yordam beradi. Shunday qilib, ishsizlik darajasining pastligi ko'proq ishsizlikni ro'yxatga olishning amaldagi tizimi, ishsizlik nafaqalarining o'ta pastligi, ishsizlarni qayta tayyorlash imkoniyatlarining cheklanganligi va keyinchalik ishga joylashish ehtimolining pastligi, odatda kam haq to'lanadigan ish o'rinlarining ta'minlanishi bilan bog'liq bo'lib, bu malakali ishchilarning ishga kirishini cheklaydi. mehnat bozori..