Ishsizlik. Inflatsiya mavzusida ma’ruza matni ishsizlik va uning shakllari

Friksion ishsizlik — bu mehnatga layoqatli kishilarning ish
o'rnini almashtirishi munosabati bilan vaqtincha bekor yurishi.
Mehnat bozorida ishni muqobil tanlash erkinligi bor. Bu ish kuchini
harakatchan qiladi. Kishilar o‘ziga yoqmagan ishdan ketib, o‘ziga
ma’qul ishni tanlab oladilar. Bu bir korxonadan boshqasiga o‘tib
ishlashni, bir tarmoqdan boshqasiga o'tishni, istiqomat qilayotgan
yeridan boshqa yerga ko'chib borib yangi ishga kirishni bildiradi.
Eski ishdan ketib yangisiga joylashib olgungacha bo'lgan davrda
kishilar vaqtincha ishsiz qoladi va bu vaqtning uzun yoki qisqaligi
yangi ishning topilishiga bog'liq bo'ladi.

Tarkibiy (strukturaviy) ishsizlik — bu ishlab chiqarishda tarki-
biy siljishlar tufayli paydo bo'ladigan ishsizlik. Ehtiyoj yuksalib
borishi bilan ayrint tarmoqlar bunga javob bermay qo‘yadi. Ularda
ishlab chiqarish qisqarib, mchnatga talab ham qisqaradi. Ayni
paytda yangi tarmoqlar ham paydo bo'ladiki, ular mehnatga talabni
bildiradi. Natijada, ish kuchining cski tarmoqdan yangisiga o‘tishi
yuz beradi. Bir sohadan boshqasiga o‘tib yangi kasbni egallab, ishga
joylashguncha ma'lum vaqt o'tadi. Shu davr davomida tarkibiy
ishsizlik mavjud bo'ladi.

Mavsumiy ishsizlik. Bu ish mavsumi tugagach oldin ishlab
turganlarning bekor qolishidir. Bu mavsumiy ishlab chiqarishga,
masalan qishloq xo‘jaligi, qurilish, turizm, yozgi yoki qishki dam
olish sohalariga xos bo'ladi.

Yashirin ishsizlik. Bu rasman ish bilan band bo'laturib qisman
ishlaydiganlar, ya’ni qisqartirilgan ish kuni yoki ish haftasida band
bo‘lganlar, o‘z ixtiyoridan qat'iy nazar kam haq to‘lanadigan yoki
umuman haq berilmaydigan ma'lum muhlatdagi mehnat ta’tiliga
chiqarilganlardan iborat bo‘ladi.

Siklli ishsizlik. Bu ishlab chiqarish krizisga yo‘liqqan kezlarda
mehnatga umumiy talabning qisqarishi natijasida ishsiz qolishni
bildiradi. Bu ishsizlik uning boshqa shakllaridan farqliroq umumiy
va ommaviy bo‘ladi, ya’ni ishsizlar ko‘pchilik bo‘ladi. Biroq bu
o‘tkinchi xarakterga ega, ya’ni ishlab chiqarish tanglikdan chiqib
yuksalib ketgach, u yo‘qolib ketadi.

Friksion va tarkibiy ishsizlik doimo bo‘lib turadi va shunga ko‘ra
ishsizlik qandayligi aniqlanadi. Ishsizlikning miqdoriy o‘lchami —
bu ishsizlik darajasidir. Bu ko'rsatkich (I_d) ishga layoqatli kishi-
larning (M_r) qanday qismi (n) ishsiz qolganini bildiradi. Shunga
binoan ishsizlik darajasi quyidagicha aniqlanadi:

Masalan, mamlakatda ishlashga yaroqli va shunga talabi bor
aholi 10 mln nafar bo‘lib, shulardan 0,5 mln kishi ishsiz bo‘lsa, ish-
sizlik darajasi 5 % <* 100 = 5) bo‘ladi.
Agar bu ko'rsatkich 4 % bo‘lsa ishsizlik qisqargan, 7 % bo'lsa,
oshgan hisoblanadi. Ishsizlikning me’yoriy chegarasi bor. Bu
rivojlangan mamlakatlarda 6 % qilib belgilangan va bu friksion va
tarkibiy ishsizlar miqdoriga qarab aniqlanadi. Ishsizlik me'yorining
shundan ortib ketishi ijtimoiy jihatdan noma'qul hodisa, deb qa-
raladi.
Ishsizlikning oqibati jiddiydir. Uning ijobiyligi shundaki,
ishsizlar mehnat zaxirasini hosil qiladi, talab oshgan kezlarda ishlab
chiqarishni o‘stirish uchun zarur ish kuchini ular yetkazib beradi.
Ishsizlik ish joyi uchun raqobatni kuchaytirib, ishlab turganlarni
yaxshi mehnat qilishga undaydi, bekor yurganlarni o‘z ustida ishlab
malakasini oshirishga chorlaydi. Ishsizlik mehnat ahlini hara-
katchan qiladi, ya'ni bekor yurganlar o‘z mehnatiga talab bor joyga,
hatto chet elga borib ishga joylashadilar. Bu bilan mehnat resurslari
kerakli yerlarga yuboriladi.
Ishsizlikning salbiyligi shuki, insonga zarur ne'matlar yaratishga
qodir kishilar bu ishni qila olmay qoladilar. Uzoq ishsiz yurish kasbiy
malaka va mahoratni yo‘qotishga olib keladi, bekor yurganlarning o‘zi
va oilasi tirikchilikdan qiynalib qoladi. Ishsizlik kishilami ruhan ezib
qo‘yadi. Ishsizlik bozor tizimi uchun muqarrar bo‘lsada, baribir
ko'ngilsiz hodisa hisoblanadi, shu sababli davlat va jamoatchilik ish-
sizlarga yordam berish yo‘lidan boradilar.