Ishsizlikni statistiko`rganish. Reja: L. Iqtisodiy faol va nofaol aholi. Mehnat resurslari

Mehnatga layoqatli aholi — ycshi va sog'ligi bo'yicha mehnat qila oladigan kishilar hisoblanadi. Mavjud bo'lgan qonuniyatga asosan bizning mamlakatimizda mehnatga layoqatli yosh: erkaklar uchun 16 dan 59 yosh va ayollar uchun 16 dan 54 yoshgacha hisoblanadi. Shu yoshdagi kishilar sog'ligi bo'yicha: mehnatga layoqatli va layoqatsiz guruhlarga ajratiladi. Layoqatsiz guruhga ishlamayotgan I va II guruh nogironlar, shuningdek, mehnat yoshida bo'lib, ishlamayotgan nafaqaxo'rlar (ular imtiyozli shartlar bilan nafaqa olayotganlar) quyidagi rasmda O'zbekiston aholisining yosh guruhlari bo'yicha taqsimlanishi keltirilgan (mln. kishi).
Mehnatga layoqatli Mehnatga layoqatli yoshiga yetmagan aholi yoshdagi aholi Mehnatga layoqatli voshdan katta bo‘lgan
Mehnat resurslari — yoshi va sog'ligi bo'yicha mehnatga layoqatli va amalda iqtisodiyotda band yoki band bcrlmagan kishilar bo‘lib, umumiy doimiy yashovchi ah o lining bir qismini tashkil etadi. Ularga quyidagilar kiradi;
1) mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga layoqatli kishilar;
2) 16 yoshga yetmagan amalda ishlayotgan o‘smirlar;
3) mehnatga layoqatli yoshdan katta bo'lsa ham, amalda ishlayotgan kishilar;
4) mamlakatda faoliyat olib borayotgan xorij mamlakatlar fuqarolari.
Mehnat resurslari soni quyidagicha aniqlanadi: MR = MYo - (N + BB) + P 0 ‘;
Me — mehnat resurslari, mehnat yoshidagilar;
N — I va II guruh nogironlari;
BB — band bo‘lmagan aholi;
PO‘ — band bo‘lgan nafaqaxo'rlar va 16 yoshga yetmagan ishlayotgan o'smirlar.
Ayrim olingan hududlar bo‘yicha mehnat resurslari soni hisoblanganda mayatnikli migratsiya ham hisobga olinadi. Masalan, shaharda 200 ming kishi yashaydi: ulardan 16 yoshga yetmaganlar — 46 ming kishi, mehnatga layoqatli yoshdagilar 112 ming kishi, mehnat yoshidagi yuqori yoshdagilar
— 42 ming kishi. Mehnat yoshidagilardan 3 foizi ishlamayotgan I va II guruh nogironlar va imtiyozli nafaqaxo‘rlar. Korxona, muassasa va tashkilotlarda 1.56 ming o ‘smirlar va 10 ming nafaqaxo'rlar ishlaydi. Shaharga ishlash uchun har kuni 1.4 ming kishi keladi va 0.3 ming kishi boshqa regkmlarga borib ishlaydi. MYo aholi = 0.97 112 = 108.6 ming kishi MR (mayatnikli migratsiyasiz) = 108.6 + 1.56 + 10 = 120.2 ming kishi MR (mayatnikli migratsiyani = 120.2 + 1.4
— 0.3 = 121.3 ming kishi hisobga olib). MRlarining tabiiy harakati deyilganda, aholining migratsiyasini hisobga olmagan holda ular sonining o‘zgarishiga aytiladi. Ishchi kuchi soni o'zgarishi intensivligini o‘rganish maqsadida quyidagi ko'rsatkichlar aniqlanadi: Xalqaro mehnat tashkiloti (XMT) ta ’rifiga asosan iqtisodiy faol aholiga mamlakat aholisining 15 yoshdan 72 yoshgacha bo‘lgan qismi kiritilib, ular o ‘z ish kuchini mahsulotlar va xizmatlar ishlab chiqarish uchun taqdim etadilar va ikki qismga bo‘linadilar: band bo'lganlar va band bo'lmaganlar. Masalan, O'zbekiston Respublikasi 2004-yilda iqtisodiy faol aholisi soni 10194.3 ming kishi bo'lib, shu jumladan, iqtisodiyotda band bo'lganlar 9259.0 ming kishi, band bo'lmaganlar — 935.3 ming kishi. Shu jumladan, mehnat birjalarida qayd etilgan ishsiz maqomini olganlar soni 37.4 ming kishi. Band bo'lganlarga joriy davrda faoliyat yuritgan quyidagi kishilar:
— manfaatdorlik asosida yonlanib mehnat qilganlar (hafla davomida eng kami bilan bir soat);
— daromad keltiruvchi mehnat bilan band bo'lganlar (yonlanib yoki yonlanmasdan mehnat qilganlar). Biron-bir obyektiv yoki subyektiv sabablar bilan vaqtincha
ishda bo'lmaganlar (betobligi, otpuskadagi, o'qishdaligi gan boMishdan qat'i nazar band boMganlar safidan chiqarilmaydi. 0 ‘zining xususiy uy xo‘jaligida band boMganlar (ovqat pishirish, kiyim tikish va ta’mirlash, uyni tozalash, bolalar
tarbiyasi bilan shug‘ullanishi va h.k.) iqtisodiyotda band boMganlar safiga kiritilmaydi. Xalqaro andozalarga asosan, band boMganlar ishlab chiqarishda bajarayotgan funksiyasiga qarab quyidagi guruhlarga ajratiladi:
1. Yollangan xizmatchilar. Bu guruhga kiruvchilar ish beruvchilar bilan tuzilgan bitimga asosan mukofol oladilar. Bunda tashkilot tomonidan olinadigan daromad e ’tiborga olinmaydi va barcha tanlanganlar yoki ishga tayinlanganlar, shuningdek, rahbarlar, boshqaruvchilar ham yonlanma xizmatchilar hisoblanadilar. Bularga diniy xodimlar, harbiy xizmatni o'tayotganlar, ichki boMim va xavfsizlik organlarida xizmat qilayotganlar ham kiradilar.
2. Ish beruvchilar. Bu guruhga xususiy (oilaviy) korxona yosh firma boshqaruvchilari ishlab chiqarish maqsadida yonlangan xizmatchilar mehnatidan foydalanuvchilar. Ularga aksionerlik jamiyatida ishlovchilar, boshqa yuridik va jismoniy shaxslar bilan bitim tuzish imkoniyatiga ega boMganlar, ishchilarni yonlash va bo‘shatib yuborish huquqiga ega boMgan shaxslar kiradi.
3. Mustaqil ish bilan band boMganlar. Bularga mustaqil bir yoki bir necha sheriklar bilan birgalikda ishchi kuchi yonlamasdan daromad keltiruvchi ishlab chiqarish jarayonida qatnashuvchi kishilar kiradi.
4. Ishlab chiqaruvchi kooperativ a’zolari. Bu guruhga o ‘z korxonasida ishlayotgan va boshqarish jarayonida boshqa a ’zolar bilan teng huquqqa ega boMgan (ishlab chiqarishni boshqarish va daromadni taqsimlashda) kishilar kiradi.
5. Oilaviy korxonalarning haq olmasdan ishlaydigan xodimlari. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishsizlikni o'rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Ishsizlik deb, o'ziga bog'liq bo'lmagan sabablarga ko'ra, ishlab turgan joyidan, mehnat daromadidan ajralgan, ish qidiruvchi shaxslar sifatida ro'yxatga olingan, mehnat qilish, kasbiy tayyorgarlikdan o'tishga tayyor 16 yoshdan pensiya yoshiga qadar bo'lgan fuqarolar ishsizlar sirasiga kiradi. Iqtisodiyotda ≪to'la ish bilan bandlik≫ degan tushuncha mavjud. Lekin hech qachon aholini 100 % ish bilan band qilib bo'lmaydi. Shuning uchun ma’lum miqdordagi aholining ishsiz bo'lishi iqtisodiy jihatdan tabiiy hoi hisoblanadi. Ishsizlikning quyidagi turlari mavjud:
1) Friksion ishsizlik. Bularga ish qidirayotganlar yoki yaqin vaqtlar ichida ish bilan ta ’minlanishi kutilayotgan ishchi kuchlari kiradi.
2) Tarkib o‘zgarishi bilan bog‘Iiq bo‘Igan ishsizlik. Bunda ishchi kuchi darhol yoki qisqa muddatda ish topa olmaydi. U malakasini o'zgartirishi, qayta malaka oshirishi, ma’lumot olishi, kasb egallashi lozim. Hatto yashash joyini o'zgartirishiga to'g'ri keladi.
3) Siklik ishsizlik. Ishlab chiqarish hajmining pasayishi yoki to'xtashi natijasida ishchi kuchiga bo'lgan talabning pasayishi va ishsizlikning paydo bo'lishidir. Siklik ishsizlikda ishsizlar soni ko'payadi. Lekin sikl o'tgach yangi ish joylari paydo bo'lib ishsizlar soni kamayadi. Statistika ishsizlik darajasini xarakterlash uchun absolute va nisbiy ko'rsatkichlardan foydalanadi. Ma’lum hudud bo'yicha ma’lum davr yoki ma’lum moment uchun ishsizlarning absolut soni aniqlanadi. Lekin uning intensivlik darajasini aniqlash uchun ishsizlik koeffitsiyenti hisoblanadi.
Buning uchun ishsizlar soni mehnat resurslari soniga bo'linadi va protsentda ifodalanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida 5—7 % ishsizlik bo'lishi tabiiy holat hisoblanadi. O'zbekiston Davlat statistika qo'mitasi axborotnomasiga asosan 2005-yilda mehnat organlariga ishga joylashtirishda yordam berishni so'rab 410,3 ming fuqaro murojaat qildi. Bu 2004-yilning shu davriga nisbatan 14,7 ming kishiga yoki 3,4%ga kamdir. 2005-yilda mehnat organlariga murojaat etganlaming umumiy sonida 50,8%ini 16dan 30 yoshgacha, 47,2%ini 30dan 50 yoshgacha, 2,0%ini 50 va undan katta yoshda bo'lganlar; 48,3%ini ayollar; 74,3%ini qishloq aholisi tashkil qildi. Joriy yilda 325,1 ming fuqaro (barcha murojaat etganlarning
79,2%) ishga joylashtirilgan bo'lib, bu 2004-yil shu davridagidan 3,0%ga yuqori.
Mehnat organlari orqali ishga joylashtirilgan fuqarolarsoni quyidagicha ifodalanadi: Mehnat organlarida ro‘yxatga olingan ish bilan band bo'lmagan fuqarolar umumiy sonidan shu yilning oxiriga 27,7 ming kishi ishsiz maqomiga ega bo'lgan. Iqtisodiy nofaol aholiga 15 yoshdan 72 yoshgacha bo‘lgan aholining quyidagi kategoriyalari kiritiladi:
— kunduzgi bo‘lim o'quvchilari, talabalari, magistrlari, aspirantlari, tinglovchi va kursantlari;
— nafaqaxo‘r va nogironlar;
— uy xo‘jaligida band bo'lganlar;
— ish qidirishni tugatganlar;
— ishlashi shart bo‘lmaganlar.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnat bozorida yuz berayotgan jarayonlarni tahlil qilishning muhim quroli bo'lib, o ‘rtacha yillik miqdorlarda 1.01 va 1.07 ga nisbatan tuziladigan mehnat resurslari balansi hisoblanadi. U mehnat resurslarining
soni va tarkibi, ularning milliy iqtisod tarmoqlari va mulk shakllari bo'yicha taqsimoti, ishsizlar va iqtisodiy nofaol aholi haqidagi ko'rsatkichlar tizimi bo‘lib, u faqat mehnat statistikasi ma’lumotlari asosida emas, balki statistikaning boshqa tarmoqlari ko'rsatkichlarini o'z ichiga oladi. U jamiyatning ijtimoiy tuzilishini, mehnat bozoridagi talab va taqdimni o'rganish uchun muhim qurol bo'lib hisoblanadi.
Mehnat resurslari balansi bir-biri bilan bog‘liq bo'limlardan iborat: uning birinchi b o ‘limida mehnat resurslariningsoni va tabiiy takror paydo bo'lishini, ikkinchi bo'limida mehnat resurslarini sohalar va faoliyat turlari