Islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti elektr energetikasi fakulteti

b
b
E
E
bo‘ladi. Tojlanish rejimida kuchlanishning bir qutb liligida 
o‘tkazgich yaqinida faqat ionlar siljisa, bu tojlanish rejimiga–unipolarli deyiladi. Bunday rejim 
o‘zgarmas kuchla nishda “o‘tkazgich-yer” sistemasida yoki o‘zgaruvchan kuchla-nishda esa agar 
o‘tkazgichning uzunligi shunchalik kichik bo‘lib, kuchlanishning yarim davrida hosil bo‘lgan 
barcha ionlar oraliqdan kuchlanishning keyingi yarim davrigacha to‘la bartaraf etilgandagi-
na mavjud bo‘lishi mumkin. 
Uzunroq oraliqlarda o‘zgaruvchan kuchlanishda ionlar ke-yingi yarim davrda o‘tkazgichga yana 
qaytsa yoki o‘zgarmas kuchla-nishda o‘tkazgichlarga teskari zaryadlangandagi tojlanish holatida 
“bipolar” tojlanish rejimi o‘rnatiladi. Musbat tojlanishning ionlanish sohasiga manfiy ionlarning 
kirishida erkin elektronlarni tashkil qilgan holda ionlarning yemirilishi mumkin. Shuning uchun 
tojlanishning bipolar rejimida razryad tojlanishning boshlang‘ich U
b
kuchlanishdan past 
kuchlanishda ham davom etishi mumkin. Kuchlanishning qarama-qarshi ionlar bor bo‘lgan hold-
agi razryadni davom ettirish uchun zarur bo‘lgan minimal qiymatiga-kritik U
k
kuchlanish 
deyiladi. Shunga mos keluvchi o‘tkazgichlar sirtidagi maydon kuchlanganligiga-kritik E
k
kuchlanganlik deyiladi. 
Silindrik sirtli o‘tkazgichlarda havoda kuzatiladigan razryadlanish mustaqilligining boshlang‘ich 
kuchlanganligi quyidagi formulalar bilan qanoatlantirarli darajada approksimasiyalanadi: 
o‘tkazgichda musbat zaryad bo‘lganda 











3
.
0
38
.
0
0
н
r
638
.
0
1
24
Е

---

40 
o‘tkazgichda manfiy zaryad bo‘lganda 











3
.
0
38
.
0
0
н
r
62
.
0
1
24
Е
bu yerda 

- havoning nisbiy zichligi; r
0
- o‘tkazgichning radiusi, sm. 
Radiuslari r
0
bo‘lgan o‘tkazgichlar uchun sanoat chastotasidagi elektr maydon kuchlanganligining 
kritik amplitudaviy qiymati quyidagi formula orqali topiladi. 





 

38
,
0
3
,
0
62
,
0
1
3
,
23
r
E
k


Boshlang‘ich kuchlanish yaqinida musbat tojlanish toki manfiy tojlanish tokidan oshiqroq bo‘ladi. 
Manfiy tojlanishdagi tok-dagi uzilishlar, simning sirtiga yaqin joylarda musbat va manfiy ionlarn-
ing bipolyar zaryadlarning yig‘ilishi va ularning tezlikda bartaraf etilishi bilan aniqlanadi. Simn-
ing belgilangan yuzasidan rivojlanayotgan tojlanish impulslari taxminan bir xil amplituda va 
formaga ega bo‘lib, ularning takrorlanish chastotasi kuchlanish o‘sishi bilan ko‘payadi va bir 
necha yuz kilogersgacha yetishi mumkin. Kuchlanishni ko‘paytira borsak, tojlanish tokining 
o‘zgarishi uzluksiz ko‘rinishni oladi. 
Kuchlanishning boshlang‘ich U
b
qiymatiga yaqin qiymatida musbat qutbli tokning uzilishli 
o‘zgarishi hajmiy zaryadning hosil bo‘lish va bartaraf etilish tezliklari orasidagi namunosibligi 
bilan aniqlanadi. Musbat tojlanish toki impulsining amplitudasi manfiyinikiga qaraganda kichik, 
davom etish vaqti esa anchagina katta bo‘lib, o‘nlarcha hamda undan ortiq mikro-sekundni tashkil 
etadi. Kuchlanishni boshlang‘ich U
b
qiymatidan uncha katta bo‘lmagan qiymatga oshirsak, bu 
impulslar yo‘qoladi va tojlanish tokining uzluksizligi o‘rnatiladi. Keyinchalik kuchla-nishni U
b
ko‘proq qiymatga oshirsak, tojlanish razryadi strimer formasiga o‘tadi.
Yagona toza va yaxshilab silliqlangan o‘tkazgichda maydonning simmetrikligi tufayli tojlanish 
razryadi o‘tkazgichning butun yuzasini qoplaydi. Qorong‘ilikda o‘tkazgichning butun aylana sirti 
bo‘ylab ko‘m-ko‘k olovni kuzatamiz. O‘tkazgich sir-tining kirlanishida alohida yoritiluvchi 
dog‘lar ko‘rinishidagi mahalliy tojlanish kuzatiladi. O‘zgaruvchan kuchlanishda tojlanayotgan 
oraliqda doimo bir-biriga teskari yo‘nalgan musbat va manfiy ionlar qatnashadi. Har bir yarim 
davrda hosil bo‘la-yotgan ionlarning zaryadining ishorasi o‘tkazgich sirtidagi zaryadning 
ishorasiga mos kelsa, u o‘tkazgichdan teskari yo‘na-lishda harakatlanadi. Kuchlanishning oldingi 
yarim davrida hosil bo‘lgan teskari qutbli ionlar o‘tkazgich tomon harakatlanadi. Sanoat chasto-
tasining bir davri ichida ionlarning bosib o‘tgan yo‘li 220-750 kV kuchlanishli liniyalarda 
o‘tkazgich atrofidagi kuchli maydonda 0,4-0,6 metrga yetadi. 
Laboratoriya ishi shuni ko‘rsatadiki, razryadning paydo bo‘lish lahzasida tokning keskin o‘sib 
ketishi kuzatiladi, bu hajmiy zaryadning paydo bo‘lishiga va tojlanayotgan oraliqda kuchlanish 
bilan tok orasidagi chiziqli bog‘lanishning buzilishiga to‘g‘ri keladi. 
Hajmiy razryadning paydo bo‘lishi o‘tkazgichning dinamik sig‘imining