Islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti foydali qazilma konlarini qidirish

 
Geofizik qidirish usullari 
Foydali qazilmalarni qidirishning geofizika usullari foydali qazilma va 
yondosh tog„ jinslarining fizik xossa hamda xususiyatlarining har xil bo„lishiga 
asoslangan. Masalan, foydali qazilmalar magnit xossaga ega bo„lishi (temir 

---

- 
31
- 
ma‟dani), elektr tokini yaxshi o„tkazishi (polimetal ma‟danlari), mustaqil elektron 
maydonlarini hosil qilishi mumkin. Foydali qazilmalarning katta zichlikda 
to„planishi natijasida og„irlik kuchi tezligi oshadi, kichik zichliklarda esa 
kamayadi. Shuningdek, ayrim ma‟dan uyumlari portlash to„lqinlarining o„tsh 
tezligiga ham ta‟sir qiladi, hatto bu to„lqinlarni qaytaradi. Shunday qilib, ma‟dan 
uyumlari joylashgan joyda anomaliyalar paydo bo„ladi. Ular odatdagi normal fizik 
xossalardan farq qiladi. Bunday foydali qazilmalarni qidirish va izlanishning 
geofizika usullari ma‟lum. Bularga magnitometriya, radiometriya, gravimetriya, 
seysmometriya, elektrometriya va h.k. usullarini ko„rsatish mumkin. 
a) Magnitometriya usuli. Bu usul magnitometrlar yordamida magnit 
maydonlarini o„lchashga asoslangan. Bu usul o„z tarkibida magnetit, 
titanomagnetit, gematit va pirrotin bo„lgan magnitlashgan tog„ jinslarini qidirishda 
yaxshi natija beradi. Magnitometriya usuli bilan yaxshi aniqlanadigan uzilma 
zonalarida, intruziv jins yonlarida joylashgan magnitlashgan temir ma‟danlarini, 
rangli va nodir metallarni qidirishda aeromagnitometriya usulidan foydalaniladi. 
b) Radiometriya usuli. Bu usul tabiiy yotqiziqlarning radioaktivligini 
aniqlashga asoslangan. Gamma-nurlanishning aktivligini gamma usuli bilan 
aniqlanadi. Bu usullar yer usti marshrut qidirishida va aerotasvirlashda 
foydalanadi. Har xil gamma usullarning xususiyatlariga qarab radiometr tizimi 
ishlab chiqilgan. 
d) Gravimetriya usuli. Bu usul mineral tarkibiga va g„ovakligiga bog„liq 
bo„lgan, har xil zichlikdagi tog„ jinsi anamaliyasining yer yuzidagi tortilsh 
maydonlarini o„rganishga asoslangan. Bo„shoq jinsning (qum, tuproq) 
toshko„mirning zichligi 2 g/sm., tomirli mineral-slyuda, boksitning zichligi 2,5-3 
g/sm., temir karbonati, marganes va flyuoritning zichligi 3-4 g/sm.ga teng. Zichlik 
gravimetriya yo„li bilan aniqlanadi. Bu usul orqali neft va gaz to„planadigan 
strukturalarni aniqlash mumkin, shuningdek temir, xromit konlarini, mis, nikel 
ma‟danlarini, tuz, ko„mir konlarini qidirishda ham keng foydalaniladi. 
e) Seysmometriya usuli. Bu usul burg„ilash quduqlarida maxsus portlatish yo„li 
bilan hosil qilingan ko„ndalang egiluvchan to„lqinlarning yer po„stidagi tarqalishi 
tezligini o„rganishga asoslangan. Tog„ jinslaridagi to„lqinlarning tarqalishi tezligi 
tog„ jinsining fizik xossalariga, yotish chuqurligiga bog„liq. Masalan, magma 
jinslarda to„lqinning tarqalish tezligi ko„proq, karbonat va qumtosh-gilli jinslarda 
kamroq, bo„shoq jinslarda esa juda kam bo„ladi. Seysmik tebranshlar seysmik 
stansiyalar yordamida aniqlanadi. 
f) Elektrometriya usuli. Bu usul yordamida tog„ jinsi va ma‟danlarining har xil 
elektr 
xususiyatlari 
o„rganiladi. Izlanish jarayonida massa qarshiligi, 
o„tqazuvchanligi, elektr maydonlarining kattaligi o„lchanadi. Bu usul sulfidli 
polimetall va kolchedan konlarini qidirish va razvedka qilishda, pegmatitlarni, 
kvars tomirlari, daykalarni qidirishda, xaritalash jarayonida o„tirindi jins, bo„shoq 
yotqiziq va suvli gorizontlarning qalinligini aniqlashda foydalanadi.